Kies een taal
Jürgen Kocka, de beroemde sociaalhistoricus, wees ons er onlangs nog eens op dat de grote kapitalistische crises in het verleden vaak een katalysator vormden voor ingrijpende hervormingen van het kapitalisme. Dat klinkt hoopvol, maar is tegelijkertijd een waarschuwing: als de eurocrisis kansen biedt op 'productieve effecten', dan moet die kans nu gegrepen worden.
Eerdere crises baanden de weg voor structurele veranderingen of bespoedigden zulke veranderingen op zijn minst. Crises zorgden voor de institutionalisering van overheidsregulering, de welvaartstaat zelf en niet op de laatste plaats het Keynesiaanse economische paradigma dat zo lang de boventoon voerde. Zo zag het globale plaatje eruit.
Uiteindelijk werden de 'productieve effecten' echter ondergeschikt gemaakt aan de gevestigde belangen. Dat was zelfs het geval toen Duitsland geregeerd werd door een coalitie van sociaaldemocraten en Groenen. Zij dereguleerden wat ooit was gereguleerd en lieten het niveau van herverdeling los dat reeds was bereikt. Het is een van de redenen voor de huidige chaos.
Het crisisbeheer zorgt niet voor de 'productieve effecten'
Trekken we lering uit de schuldencrisis in Europa? Kennelijk niet. Wat aan het verontruste publiek als crisisbeheer wordt voorgeschoteld, heeft namelijk niets van doen met de 'productieve effecten' waarover Kocka schreef. In de wedloop tegen 'de markten' om de euro te redden, laten de regeringen alleen maar zien wie de echte macht in handen heeft. In plaats van de oorzaken van de economische en politieke crisis aan te pakken, worden deze weggeredeneerd en als de oplossing gepresenteerd.
Wat er van de staat nog is overgebleven, moet sinds 2008 de sociale lasten van een private financiële crisis dragen. En de staatsbegrotingen waren nog maar amper opgezadeld met de kosten van het verspreiden van persoonlijke welvaart, of er werd een ander medicijn voorgeschreven om de ziekte die nu 'overheidscrisis' wordt genoemd, te genezen.
Met de crisis heeft het Duitse beginsel van de 'schuldenrem' greep gekregen op heel Europa. Wellicht dankzij de deugden van de alom bekende zuinige Zwabische huisvrouw? Beslist niet. "Wat we niet moeten doen", zei bondskanselier Merkel, "is het vertrouwen van beleggers schaden". Daaruit blijkt waar haar loyaliteit ligt. En het illustreert dat de discussie in Europa gereduceerd is tot een debat over geld besparen, vermogensaanspraken en het veiligstellen van de concurrentiepositie.
Wanneer iemand oproept tot meer 'passie voor Europa', komt dat uiteindelijk slechts neer op maatregelen ter handhaving van de begrotingsdiscipline, regels voor wanbetaling door staten, enzovoort. Sterker nog, dat kan het politiek gemotiveerde gekibbel van de huidige coalitie over het Europese beleid niet verhullen. Het parlement zal in de toekomst nauwer betrokken worden bij besluiten omtrent het redden van de euro. Dat is op zichzelf echter nog geen antwoord op de vraag wat de afgevaardigden dan precies gaan redden.
De woorden van Merkel vernietigen de Europese fundamenten
"Als de euro faalt, faalt Europa". Met deze uitspraak heeft de bondskanselier een dreigement de wereld in geslingerd, dat net zo'n effect op de parlementariërs van de regeringspartijen zal hebben als op kleine spaarders en uitkeringsgerechtigden, werknemers en studenten, artsen en kunstenaars, gepensioneerden en huisvrouwen. De woorden van de bondskanselier bevatten in het beste geval slechts de halve waarheid. De fundamenten van een beter Europa worden namelijk vernietigd.
Tijdens de onenigheid over het Verdrag van Lissabon stond Europa ten minste nog open voor discussie: uitgangspunt daarbij waren sociale normen en afdwingbare grondrechten. Wie Europa wil redden en meer in gedachten heeft dan een elitair project dat louter door economische belangen is ingegeven (met zijn democratische tekort, fiscale concurrentie en sociale dumping), moet nu in opstand komen tegen de 'verlossers', Merkel, Sarkozy en co.
Dat is noodzakelijk omdat juist door deze maatregelen op het vlak van crisisbeheer de toekomstige grondwettelijke realiteit van de EU nu al concreet vorm begint te krijgen. Het is echter geen gemakkelijke weg, want een sociaal en solidair 'nee' tegen de reddingsvoorstellen van de regering wordt maar al te gemakkelijk verward met het eurosceptische populisme dat zich nu over de samenleving verspreidt. Het boulevardblad Bild is de spreekbuis van deze dwalende Europa-criticasters geworden; wat hun nog ontbreekt, is een eigen politieke partij.
Europa moet niet meteen losgelaten worden
Volgens een recente peiling gelooft twee derde van de EU-burgers dat de interne markt alleen maar gunstig heeft uitgepakt voor grote bedrijven. De helft gelooft dat de Europese status-quo nadelig is geweest voor de arbeidsomstandigheden en dat de huidige staat van de politieke integratie de minder bedeelden niets oplevert.
Dat zegt een heleboel over de aard van het Europa dat Merkel en anderen willen redden. En toch zou het verkeerd zijn de notie Europa onmiddellijk los te laten en het speelveld in handen te geven van degenen die de oplossing zoeken in Duitse marken, verlies van solidariteit en nationale bekrompenheid.
Er staat namelijk veel op het spel: of de eurocrisis wordt 'van bovenaf' opgelost, met als gevolg een EU-regime dat een autoritaire bezuinigingspolitiek voert, de mogelijkheden voor lokaal beleid inperkt en de centrifugale sociale krachten in anti-Europese richting versterkt, of druk 'van onderaf' zal de regeringen dwingen hun koers bij te stellen.
Een reclamecampagne van de vakbonden is daarvoor niet toereikend. Dringende oproepen alleen hebben tijdens geen enkele crisis ooit in 'productieve effecten' geresulteerd. Kocka wijst ons erop dat daarvoor altijd kritiek op het kapitalisme, politiek engagement en maatschappelijke mobilisatie nodig zijn. Op de themapagina's van kranten is reeds een heleboel kritiek gespuid. Het besef dat dit te weinig is, is echter nog niet tot ons doorgedrongen.
In samenwerking met Presseurop is eerder een Engelse vertaling van dit artikel verschenen op de website van The Guardian in de rubriek Comment is free.
