Kies een taal
In de traditie van Emile Durkheim en Maurice Halbwachs, heeft de sociologie van de zelfmoord veel kennis opgeleverd over de moderne maatschappij. Maar deze wetenschap heeft weinig directe verklaringen kunnen geven voor individuele zelfmoord, of voor een serie zelfmoorden zoals die bij France Télécom. Alleen multidisciplinaire teams kunnen zulke hachelijke arbeidsomstandigheden verhelderen en er een oplossing voor bedenken. Maar onderzoeksgegevens die zich uitstrekken over meer dan een eeuw, en bijna de hele planeet omvatten, kunnen desalniettemin een bepaalde kijk op de zaak bieden waarmee de huidige actualiteiten in perspecteif kunnen worden geplaatst.
Door het percentage zelfmoorden te verbinden met sociale klasses, brengt de geschiedenis hypotheses aan het licht over de zin die de zelfmoordenaars aan hun dagelijkse activiteiten geven. In maatschappijen waar de strijd om te overleven voor iedereen aan de orde van de dag is, is het aantal zelfmoorden het laagst. ”Ellende beschermt”, zei Durkheim. Maar in dat geval gaat het om een algemeen heersende armoede, die wordt beleefd als een noodzakelijke omstandigheid voor iedereen. De individuele ellende van moderne maarschappijen wordt beleefd als uitzondering en hebben geen enkele verbroederende werking.
Lopende band een risicofactor in de jaren 70
In de jaren zestig pleegden vooral de boeren in Frankrijk zelfmoord : het was het tijdperk waarin de verstedelijking een hoge vlucht nam. Het doorgeven van het erfgoed en de waarde die aan het bewerken van de aarde was toegekend, waren van hun betekenis ontdaan. In de jaren zeventig, toen het werk aan de lopende band zich ontwikkelde, was het zelfmoordcijfer onder de arbeiders het hoogst. Socioloog Renaud Sainsaulieu die zelf aan de lopende band had gewerkt zonder collega’s in de buurt, verbaasde zich bij het naar huis gaan dat hij gegroet werd door iemand die hem als persoon zag.
De werknemers hebben zich recentelijk bij de arbeiders gevoegd. Voor zowel de ene als de andere groep is de stress op het werk toegenomen door tijdelijke contracten en flexibiliteit : grote psychische belasting in combinatie met een lage beslissingsgraad genereert stress, die nog groter kan worden door alleen werken. Hetzelfde gebeurt wanneer het evenwicht tussen afgesproken inspanningen en de verwachtte beloningen – in de betekenis van salaris uiteraard, maar ook wat betreft beroepsmatige en sociale erkenning - verstoord is. Nieuwe vormen van management hebben het werk intensiever, en de onderlinge verbondenheid kapot gemaakt. Dreigende werkloosheid hebben deze risico’s op spanning nog verhevigd.
Werkloosheid versterkt gevoel van eenzaamheid
Vandaag de dag zijn het de inactieven, de gepensioneerden niet meegerekend, die het vaakst zelfmoord plegen. Werkloosheid brengt immers een aanzienlijke afname van het aantal dagelijkse sociale contacten met zich mee en versterkt het gevoel van eenzaamheid en onbehagen zoals de onderzoeken van het ”Insee” (het Franse CBS) uitwijzen.
De betekenis van werk in onze maatschappij beperkt zich niet tot het moeizaam geven van energie in ruil voor een materiële beloning, zoals een beknopte econometrie het zou wensen. Werk moet in verband gezien worden met de betekenis die eenieder eraan toekent, en niet alleen op dit moment, maar ook in het kader van een mensenleven, binnen de generaties die men doormaakt.
Werk is meer dan een bron van inkomsten
De internationale vergelijking nodigt ook uit tot het overschrijden van een beperkte economische visie. Het Verenigd-Koninkrijk en de Verenigde Staten die sinds lange tijd bekend zijn met competitie en het belonen van individuele productiviteit, kennen een relatief laag zelfmoordcijfer, in tegenstelling tot Frankrijk en de Noord-Europese landen. Zij die het anglo-amerikaanse model willen overnemen, moeten echter niet vergeten dat de religieuze tradities in die landen de hardheid van de markt compenseert. Het is de algemene betekenis van het leven, om te beginnen die van de economie, die er toe doet.
Zelfmoorden op de werkplek hebben iets uitzonderlijks: ze voltrekken zich in de publieke ruimte. Zoals de vrouwelijke zelfmoorden in Papoea-Nieuw-Guinea gelden ze ook als statement. Reden te meer om vragen te stellen bij de betekenis die we aan werk moeten toekennen, en om ervoor te waken om die te beperken – zoals onze politici doen- tot een moeizame en onzekere bron van individuele inkomsten.
CONTEXT
Golf van zelfmoorden voedt hevig debat
Op 28 september is een man van 51 (vader van twee kinderen) van een viaduct in de Haute-Savoie, in Zuid-Frankrijk gesprongen. Hij was werknemer bij France Télécom en heeft een afscheidsbrief achtergelaten waarin hij zijn daad toeschreef aan "het klimaat binnen zijn bedrijf”. Zijn dood brengt het aantal zelfmoorden binnen het bedrijf op 24 sinds begin vorig jaar; zelfmoorden die soms van een zeldzame symbolische en gewelddadige aard waren, zoals de vrouw van 32 die zichzelf van het leven benam door uit het raam te springen van een van de kantoren van France Télécom in Parijs. De golf van zelfmoorden – en zelfmoordpogingen - wordt uitgebreid in de Franse media belicht en is het onderwerp van een hevig debat over de redenen en de manieren om er iets aan te doen. France Télécom is een voormalig staatsbedrijf dat in 1998 ten dele is geprivatiseerd. De concurrentie met andere aanbieders heeft geleid tot belangrijke reorganisaties en veranderingen in met name het management. Afgelopen 15 september heeft de CEO Didier Lombard een polemiek doen losbarsten door de ”zelfmoordmode” in zijn bedrijf te betreuren. De volgende dag verontschuldigde hij zich hiervoor, daarbij gaf hij aan dat hij de Engelse term "mood" (humeur) in het Frans had willen vertalen...
