Een Europa van drie snelheden

Het was niet zo netjes van Europa om in een crisis te raken precies nadat ons land lid was geworden, zei een Oost-Europese bevriende diplomaat enigszins verbitterd tegen mij. Nadat we jarenlang een Europa op twee snelheden hebben afgewezen, dringt deze oplossing zich nu op als de enige uitweg. Wat valt er nog te doen?

Als we een oplossing accepteren zoals die is aangedragen doorJean-Claude Piris [een van de juristen die het Verdrag van Lissabon hebben opgesteld], namelijk een extra verdrag voor de leden van de eurozone die in staat zijn om fiscaal federalisme in te voeren, dan zouden we korte metten kunnen maken met de eurocrisis. Maar we zitten dan wel opgescheept met drie Europa’s: de verenigde eurozone die uitstekend presteert, de kwakkelende eurozone die niet weet of het een stap voor of achteruit moet zetten (zoals Griekenland en Portugal) en de landen daarbuiten die geen enkel serieus vooruitzicht hebben om de andere ooit nog in te kunnen halen.

Europa heeft wel vaker crises doorgemaakt. Maar waarom is deze dan vele malen dramatischer? Iedereen – te beginnen bij de Amerikanen – rekende erop dat Europa in staat zou zijn om de perifere landen onder één noemer te brengen, zowel op het gebied van de democratie als de welvaart, zodat dergelijke crises “groeiproblemen” leken te zijn. Maar in werkelijkheid gaat het om een desintegratiecrisis, zoalsIvan Krastev beweerde in zijnredevoering tijdens hetDahrendorf Symposium [dat op 9 en 10 november in Berlijn werd gehouden ter nagedachtenis van de in 2009 overleden Duitse socioloog Ralf Dahrendorf].

Alles wat het Europese project mogelijk heeft gemaakt, keert zich op dit crisismoment tegen hem. Allereerst de democratie met het populisme en de concessies die op dit vlak door de Europese leiders zijn gedaan, en de verzorgingsstaat als recht die democratieën hun burgers kunnen leveren, los van de economische conjunctuur.

Europese identiteit is slechts propaganda uit Brussel

De deelnemers aan Europa geloven dat als wij het bestaan van een gemeenschappelijke Europese identiteit zouden aantonen, er vanzelf solidariteit met de anderen ontstaat, net als de steun voor de Europese politiek en een sterkere integratie. Maar waarom steunen de Grieken, die een overschot aan deze identiteit hebben, dan niet het beleid van hun regering? Meer in het algemeen: hoe kan identiteit alleen als legitimatie voor iedere vorm van beleid dienen?

Door de obsessie met Europa en een pro-Europese houding, die doorgaans gebaseerd is op een identiteit die vanuit psychologisch oogpunt gedefinieerd is, verliezen we uit het oog wat Europa werkelijk is, namelijk een verzameling wetten en het vermogen om deze toe te passen. Griekenland voldoet niet aan de normen – net zo min als Italië en Portugal – en dat is de reden waarom Europa uit elkaar dreigt te vallen, niet door de zo verfoeide immigranten, en evenmin door Rusland of China.

Kortom, de Europese identiteit is slechts propaganda uit Brussel – wat de neokoloniale Europese benadering rechtvaardigt, want Europa wil zijn normen zelfs buiten zijn grenzen opleggen, in de Oekraïne, Libië en de Maghreblanden, zoals Jan Zielonka, professor Europese politiek aan de University of Oxford, beweert in The Ideology of Empire.

Volgens mij hebben we deze propaganda ook aan de periferie van de EU gehoord. De “terugkeer naar Europa” was een geslaagde oproep uit het postcommunistische tijdperk, die de mensen verenigde in hun streven naar vrijheid en waarin het kapitalisme als een droom en niet als een nachtmerrie werd afgeschilderd. In werkelijkheid konden we daar niet naar terugkeren, want wij hadden daar nooit deel van uitgemaakt.

Wij waren de derde wereld van Europa en de rol die het IMF tegenwoordig speelt, werd in het tijdperk tussen de twee oorlogen in vervuld door de vertegenwoordigers van diegenen die ons, net als vandaag, geld leenden om onze begroting te stabiliseren. Zo beschikte de Banque de France, die een permanente vertegenwoordiger in ons land had, over een vetorecht over de uitgaven van de regering.

De wens dat het Europa uit de jaren zeventig niet verandert

Deze kant-en-klare Europese identiteit is te vinden van de Schuman-rotonde in Brussel tot aan Belgrado en zelfs in Tbilisi, waar de mensen oeverloos discussiëren over de vraag in hoeverre ze Europees zijn. Maar in het midden, waar zich het eigenlijke Europa bevindt, wordt met geen woord over de identiteit gerept, maar is er alleen de wens dat de Europese wereld die in de jaren zeventig werd ontworpen, niet verandert. Met andere woorden, de Europese identiteit is slechts voor diegenen die nog naar de normen van Europa verlangen, want degenen die deze al hebben bereikt, besteden hier geen aandacht meer aan.

De mensen worden in beslag genomen door andere zaken, bijvoorbeeld door het feit dat zij niet meer dezelfde sociale zekerheid als hun ouders hebben. De nieuwe crisis wordt toegeschreven aan het gebrek aan harmonie tussen de instrumenten van het politieke Europa en die van het project van de Europese munt. In 1996 schreefLord Ralf Dahrendorf al deze profetische woorden: "De onzichtbare hand van de markt zorgt ervoor dat zelfs de meest spitsvondige plannen op losse schroeven worden gezet". En dat is het geval. De Europese federalisten, die altijd al "meer Europa" wilden, begrijpen dat de harmonie slechts op één manier hersteld kan worden, namelijk door de politiek de laatste stap te laten nemen (een fiscale regering) waardoor de gemeenschappelijke Europese munt kan worden gered.

Maar niet iedereen kan de stap zetten naar een gemeenschappelijke fiscale regering die op de euro is gebaseerd, want de Europese economieën zijn niet allemaal even sterk. In de huidige situatie zou Duitsland tot in het oneindige naar Griekenland moeten exporteren, dat permanent in een staat van faillissement en bezuinigingen zou verkeren. Europa zou worden teruggebracht tot een “Duits Europa”, een Europese kern. Dat is althans watHabermas tijdens onze conferentie zou hebben gezegd.

De wereld wacht met smart op het moment waarop Barroso, die evenmin afkomstig is uit een land in het midden van Europa, laat zien dat er licht gloort aan het einde van de tunnel. Maar we kunnen ons moeilijk voorstellen wat voor konijn hij uit zijn hoge hoed zou kunnen toveren.

Opinie

Europa in stukken

Dat Europa meerdere snelheden kent, is niets nieuws, aldus José Ignacio Torreblanca in El País: tien lidstaten, zoals Groot-Brittannië, Zweden en Denemarken, doen niet mee aan de euro; de Europese verdragen voorzien in versterkte samenwerking op bepaalde gebieden. Maar de politieke implosie van Italië en Griekenland heeft een mogelijke uitweg uit de eurozone, of een verdergaande integratie van een bepaalde groep landen, weer op de agenda gezet. We hebben dus te maken met “de combinatie van een centrifuge-effect dat de EU in verschillende stukken zou kunnen breken en naar buiten zou kunnen slingeren, en een centripetaalkracht die de EU van binnen dreigt te vermorzelen”.

Het risico vandaag de dag is de opkomst van een “bezuinigingsunie”: een groep landen die de hoogst mogelijke rating hebben gekregen van kredietbeoordelaars (Duitsland, Nederland, Frankrijk, Oostenrijk, Finland en Luxemburg) en die onoverkoombare barrières opwerpen voor de andere landen. De consequenties hiervan zouden “verwoestend” zijn, aldus Torreblanca: op economisch vlak omdat de markten de periferilanden nog meer zouden afstraffen, en op politiek vlak omdat “alle onderliggende spanningen tussen Noord en Zuid en tussen Oost en West zouden opbloeien, het anti-Europeaanse populisme vleugels zou geven en anti-Franse en anti-Duitse gevoelens zou aanwakkeren”.