Kies een taal
Jürgen Habermas is boos. Heel erg boos zelfs. Hij is buiten zinnen van woede – omdat hij het allemaal heel persoonlijk opvat.
Hij slaat met zijn vuist op tafel en roept: “Het is genoeg geweest!” Hij heeft er gewoonweg geen zin in Europa in de vuilnisbak van de geschiedenis te zien verdwijnen.
“Ik spreek hier als burger”, zegt hij. “Geloof me, ik zou liever thuis aan mijn bureau zitten. Maar dit is té belangrijk. Iedereen moet begrijpen dat we voor een paar cruciale beslissingen staan. Dat is de reden dat ik zo betrokken ben bij dit debat. Het Europese project mag niet langer voortsukkelen in de elite-mode."
Het is genoeg geweest! Europa is zíjn project. Het is het project van zíjn generatie.
Jürgen Habermas (82) wil dit gezegd hebben. Hij zit op het podium van het Goethe Instituut in Parijs. Meestal zegt hij verstandige en moeilijk begrijpbare dingen als: “In deze crisis botsen functionele en systematische imperatieven op elkaar” – wat verwijst naar de staatsschulden en de druk van de markt. Soms schudt hij verbijsterd zijn hoofd en zegt: “Het is eenvoudigweg onaanvaardbaar, gewoonweg onaanvaardbaar” – verwijzend naar het dictaat van Europa en het Griekse soevereiniteitsverlies.
Essentie democratie veranderd onder druk van crisis en markten
Habermas wil zijn boodschap naar buiten brengen. Daarom zit hij hier. Daarom had hij een tekst voor de Frankfurter Allgemeine Zeitung geschreven. Daarom heeft hij zojuist een boek geschreven – een 'pamflet,' zoals hij het noemt – dat door het vooraanstaande Duitse weekblad Die Zeit prompt werd vergeleken met het essay ‘Eeuwigdurende vrede: een filosofische schets’ van Immanuel Kant uit 1795. Maar heeft hij een antwoord op de vraag welke richting democratie en kapitalisme moeten inslaan?
‘Zur Verfassung Europa’ [‘Over de Europese Grondwet’, red.] is de naam van zijn nieuwe boek, in feite een lang essay waarin hij beschrijft hoe de essentie van onze democratie is veranderd onder druk van de crisis en de hectiek van de markten. Habermas zegt dat de macht het volk is ontglipt en is terechtgekomen bij lichamen met een twijfelachtige democratische legitimiteit, zoals de Europese Raad. In feite hebben de technocraten volgens hem al lang geleden een stille staatsgreep gepleegd.
Habermas noemt het systeem dat Merkel en Sarkozy in de loop van de crisis hebben ingesteld een “post-democratisch stelsel”. Het Europese Parlement heeft nauwelijks enige invloed. De Europese Commissie heeft een “vreemde, in de lucht hangende positie”, zonder werkelijk verantwoordelijk te zijn voor wat zij doet. Het belangrijkst is echter de Europese Raad, die door het Verdrag van Lissabon een centrale rol is toebedeeld – een rol die Habermas beschouwt als een “anomalie”. Hij ziet de Raad als een “bestuurslichaam dat zich bezighoudt met politiek zonder daartoe gerechtigd te zijn.”
Geen pessimist, geen onheilsprofeet
Op dit punt aangekomen moet worden vermeld dat Habermas geen ontevredene is, geen pessimist, geen onheilsprofeet – hij is in feite een onwankelbare optimist, en dat is wat hem in Duitsland tot zo'n zeldzaam verschijnsel maakt.
Habermas gelooft werkelijk in de rationaliteit van het volk. Hij gelooft echt in een ouderwetse, geordende democratie. Hij gelooft werkelijk in een publieke sfeer die bedoeld is om de zaken er beter op te maken. Dit verklaart ook waarom hij deze avond midden november in Parijs zo gelukkig naar zijn publiek keek.
Terwijl de activisten van de 'Occupy'-beweging weigeren ook maar één duidelijke eis te formuleren, vertelt Habermas precies waarom hij Europa ziet als een beschavingsproject dat niet mag falen, en waarom de 'wereldgemeenschap' nodig is om democratie en kapitalisme met elkaar te verzoenen. Aan de andere kant staan ze ook weer niet zó ver van elkaar af, de livestream-revolutionairen van 'Occupy' en de boeken-schrijvende filosoof. Het is eerder een soort arbeidsdeling – tussen analoog en digitaal, en tussen debat en actie.
Politieke elite bang om macht te verliezen
“Ergens na 2008”, zegt Habermas bij een glas wijn na het debat, “heb ik ingezien dat het proces van expansie, integratie en democratisering niet vanzelf gaat, maar dat het wel degelijk omkeerbaar is, en dat we voor het eerst in de geschiedenis van de EU een echte ontmanteling van de democratie meemaken. Ik had niet gedacht dat dit mogelijk was. We zijn op een kruispunt aangeland.”
“De politieke elite heeft er geen belang bij de mensen uit te leggen dat er in Straatsburg belangrijke beslissingen worden genomen: zij zijn louter bang hun eigen macht te verliezen”, zegt hij. Dit is belangrijk als je wilt begrijpen waarom hij het onderwerp Europa zo persoonlijk opvat. Het heeft te maken met het slechte Duitsland van gisteren en het goede Europa van morgen, met de overgang van verleden naar toekomst, met een continent dat ooit werd verscheurd door schuldgevoelens – en dat nu uiteen wordt gescheurd door schulden.
Zijn visie is als volgt: “De burgers van ieder afzonderlijk land, die tot nu toe hebben moeten accepteren hoe verantwoordelijkheden buiten de nationale landsgrenzen werden uitbesteed, kunnen als Europese burgers hun democratische invloed laten gelden jegens de regeringen die momenteel in een grondwettelijk grijs gebied opereren."
EU geen gemenebest van staten of federatie
Dit is het voornaamste punt van Habermas. Het is wat volgens hem ontbreekt aan de visie op Europa: een formule voor wat er verkeerd is aan de huidige constructie. Hij ziet de EU niet als een gemenebest van staten of als een federatie, maar als iets nieuws. Het is een wettelijke constructie waar de Europese volkeren en de Europese burgers het over eens moeten worden – wij allemaal, met andere woorden – in een tweeledige vorm, en met weglating van iedere respectievelijke nationale regering. Hierdoor wordt de machtsbasis van Merkel en Sarkozy uiteraard aangetast, maar dat is precies waar hij op uit is.
Er is een alternatief, zegt hij, er is een andere weg dan de sluipende machtsovername waarvan we momenteel getuige zijn. De media “moeten” de burgers helpen te doorzien in welke mate de EU hun levens beïnvloedt. De politici zouden beslist de enorme druk moeten begrijpen waaraan zij bloot zouden komen te staan als Europa zou mislukken. De EU zou gedemocratiseerd moeten worden.
“Als het Europese project mislukt”, zegt hij, “is het de vraag hoe lang het zal duren voor we opnieuw hetzelfde peil bereiken. Denk aan de Duitse Revolutie van 1848: toen die mislukte, duurde het honderd jaar om weer op hetzelfde niveau van democratie uit te komen als eerst.”
Vertaald uit het Duits door Menno Grootveld.
