Film “Play” confronteert kijker met racistische vooroordelen

Voordat ik de film Play ben gaan kijken, had ik al een aantal recensies gelezen waardoor ik de indruk kreeg dat Ruben Östlund een debat over racisme wilde aanzwengelen, in plaats van af te wachten of de film daar niet zelf voor zou zorgen. Ik vond dat er zo een hype gecreëerd werd waar ik mij aan ergerde. Nadat ik de film had gezien, vond ik dat deze hele discussie niet eens gevoerd had mogen worden. Play is namelijk overduidelijk een antiracistische film. Maar ik begrijp nu waarom regisseur Ruben Östlund op de zaken vooruit wilde lopen. Het racismedebat was van tevoren al een uitgemaakte zaak.

Haat gebaseerd op vooroordelen

Play vertelt het verhaal van een groep tieners die afkomstig zijn uit achterstandsmilieus en handig gebruik maken van de vooroordelen die over hen bestaan (ze zijn namelijk zwart) om kinderen uit welgestelde gezinnen die in de grote stad ronddwalen, af te persen. De straatrovers spelen met de vooroordelen van hun slachtoffers en de regisseur met die van zijn kijkerspubliek, en dat gaat zelfs zo ver dat je je gaat afvragen voor wie je nu eigenlijk partij moet kiezen.

Aan het begin van de film lag mijn sympathie bij de jongeren uit de arme voorsteden – een milieu waaruit ik zelf afkomstig ben – maar dat veranderde toen ze een van hen als zondebok aanwezen. En vervolgens kreeg ik medelijden met al die kwetsbare kinderen uit gegoede families en hield ik mijn hart voor hen vast, tot de scène waarin een vader uit de middenklasse de agressor van zijn zoon molesteert en hem uitlegt dat hij dat voor hem doet.

In mijn ogen is die vader niet anders dan al diegenen die destijds petities opstelden met het doel om Zlatan [Ibrahimović] uit te sluiten van Malmö FF, een incident dat de voetballer meerdere malen aanhaalt in zijn autobiografie [de in Zweden geboren profvoetballer van Joegoslavische ouders is nu een van de beste spelers van het nationale team]. Tijdens die scène verloor ik mijn zelfbeheersing en gaf ik toe aan een irrationele haat ten aanzien van die sociale klasse die gebaseerd was op mijn reeds bestaande vooroordelen. Op dat moment stopte ik met ‘spelen’.

Een wrede klassenmaatschappij waarin Zweden elkaar afpersen

En precies daarin is Play een meesterlijke film. Al onze vooroordelen komen erin aan bod en op een bepaald moment – dat eerder of later komt, afhankelijk van de individuele kijker – is het ‘spel’ onvermijdelijk afgelopen. De vooroordelen liggen in de blik van de kijker besloten en Ruben Östlund laat ons vrij om het moment te kiezen waarop wij op ‘stop’ of op ‘play’ drukken.

In mijn ogen is Ruben Östlund de ster aan het firmament van de Zweedse film waaraan het lange tijd ontbrak. Iemand die zijn eigen weg volgt op artistiek gebied, maar tegelijkertijd hedendaagse onderwerpen niet schuwt. Iemand die het lef heeft om – ondanks de verwachte beschuldiging van racisme – een wrede klassenmaatschappij neer te zetten waarin Zweden elkaar afpersen.

Naar mijn mening gaat de film bovenal over klassen, een thema dat, anders dan racisme, maar weinig mensen durven aan te snijden. Alle tieners in de film spreken Zweeds en er wordt nergens gesproken van ras of etnische achtergrond, criteria waarmee een groep klakkeloos in een hokje geduwd kan worden op grond van afkomst in plaats van sociale klasse. In plaats van Zweden die geen rode cent hebben en de wanhoop nabij zijn, zien we zwarten. Het debat over sociale klassen heeft een etnisch tintje gekregen waardoor maatschappelijke ongelijkheden steeds vaker geanalyseerd worden aan de hand van etnische afkomst dan van sociale klasse.

De Zweedse voorpremière van de film vond plaats in het Backa Teater in de wijk Hisingen in Göteborg, en het publiek weerspiegelde de fantastische melting pot die het huidige Zweden is. Alles behalve blank en zelfgenoegzaam. De film blijft nog een tijdje draaien voor de scholen van Göteborg, waarvan de inwoners afkomstig zijn uit 200 verschillende landen, en heeft discussies aangezwengeld over armoede, angst, segregatie en haat.

Ruben Östlund heeft dus precies datgene gerealiseerd wat sommige van zijn critici hem verwijten niet te hebben gedaan: hij heeft de verantwoordelijkheid van zijn provocaties op zich genomen en de film vertoond voor jongeren die nog nooit een arthousefilm hadden gezien.

Polemiek

Provoceren om het probleem aan te kaarten

De film Play, over zwarte jongeren die mobiele telefoons stelen van blanke jongeren, heeft veel stof doen opwaaien in de Zweedse media. In de krant Dagens Nyheter betreurt een recensent dat Östlund de kijker niet in staat stelt om de zaak te bekijken vanuit het perspectief van “de ander”. Daarmee “bestendigt hij het discours van een Zweden waarin een impliciet “wij” versterkt wordt ten aanzien van de als zodanig aangewezen ‘buitenlander’”. Integendeel, vindt een andere recensent in dezelfde krant. De film kiest juist niet voor een voor de hand liggend schema: “Wie domineert en wie gedomineerd wordt, en waarom, blijft een open en rekbare vraag”.

Aftonbladet ziet Ruben Östland als een “ ‘arty’ filmmaker” is die aan de lopende band provoceert zonder er verder echt verantwoordelijkheid voor te nemen”. De filmmaker zegt in Dagens Nyheter dat zijn film “een onderwerp aansnijdt waar veel mensen hun ogen voor sluiten en [dat] het een goede manier is om de confrontatie met het probleem aan te gaan, ookal bestaan er weliswaar andere manieren om de discussie aan te zwengelen”. Östlund heeft zich voor zijn film laten inspireren door waar gebeurde berovingen door zwarte adolescenten in Göteborg, en heeft daarvoor daders en slachtoffers geïnterviewd. Hij zegt dat wat hij “het meest frappant vond in zijn gesprekken met jonge daders, is dat ze zich, hoe jong ze ook waren, al volledig bewust waren van het stigmatiserende beeld van het zwarte individu. Daar maakten ze zich bij de berovingen bewust gebruik van om een gevoel van dreiging over te brengen”.