Kies een taal
Het besluit dat het CaféTeatret [in Kopenhagen] onlangs nam om het toneelstuk Manifest 2083 te schrijven, heeft geleid tot woede en verontwaardiging. We werden ervan beschuldigd dat we het spel van Anders Behring Breivik zouden meespelen en dat we ons niets zouden aantrekken van de gevoelens van de familieleden en nabestaanden van de slachtoffers. Politici spraken er hun afkeuring over uit. Natuurlijk zijn wij onder de indruk van al deze reacties en natuurlijk hebben we onszelf afgevraagd of we het gelijk aan onze zijde hadden. De tragedie die zich op 22 juli 2011 op het Noorse eiland Utøya voltrok, is ongetwijfeld de meest vreselijke gebeurtenis die ooit in Scandinavië heeft plaatsgehad.
Deze onvoorstelbare misdaad heeft niet alleen het leven gekost aan 77 mensen, maar ook het leven van hun familieleden getraumatiseerd en verziekt. Ik besef dat de families worden geconfronteerd met een diepe smart, met gevoelens en gedachten die bij ons als niet direct getroffenen niet zozeer onder de huid kruipen en die ongelooflijk zwaar moeten zijn om te dragen. Ik kan alleen maar hopen dat zij voldoende innerlijke kracht, naaste vrienden en hulp op hun werk hebben, zodat hun smart ooit minder ondraaglijk zal zijn.
Kunst heeft als doel om mensen te helpen begrijpen
Maar wat moeten wij doen, als omstanders? Ook al zijn wij geen naaste familieleden, geen Noren en staan we er volledig buiten, toch heeft deze gebeurtenis ons geraakt.
Waar moeten wij heen met onze woede, onze pijn, onze frustratie en onze brandende vraag: hoe heeft dit allemaal kunnen gebeuren? Wat kan een man als Breivik die in onze cultuur relatief normaal functioneerde ertoe gebracht hebben om de regels van het democratische spel te negeren en een proces in gang te zetten van doelbewuste en zorgvuldig afgewogen radicalisering? Wat kunnen zijn gedachtekronkels en zijn visie als mens zijn? En waar komen die vandaan?
Verschillende schrijvers, journalisten en analisten hebben zijn manifest van 1.518 pagina’s inmiddels bestudeerd en getracht op basis daarvan antwoorden op deze vragen te formuleren. Daar hebben ze recht op. Waarom zou het theater deze zelfde vragen, door middel van het lezen van het manifest van Breivik en met behulp van commentaren en analyses via de toneelkunst, dan niet mogen bestuderen?
Het is immers de missie van de kunst om mensen te helpen begrijpen hoe een zo afschuwelijke daad kon worden gepleegd? En een collectieve ruimte als het theater is dan toch de geschikte plaats om dit te doen?
Onverstandig om Breiviks manifest in de doofpot te stoppen
Ik begrijp heel goed dat naaste familieleden woedend reageren als ze een microfoon onder hun neus krijgen en horen dat een "controversiële" toneelschrijver het manifest van Anders Behing Breivik gaat bewerken tot een toneelstuk. Bovendien vind ik het verschrikkelijk dat zij via journalisten, die alleen maar uit zijn op een smeuïg verhaal, iets te weten komen over mijn project.
Daarentegen vind ik het verontrustend dat zoveel politici blijkbaar de behoefte voelen om te reageren op iets waarvan ze niet goed op de hoogte zijn. Pia Kjærsgård, leider van de Deense Volkspartij [extreemrechts] heeft dit project al verschillende keren "schaamteloos" genoemd, maar haar partij en politieke programma worden in het manifest verschillende keren aangehaald. Zo maakt Pia Kjærsgård onwillekeurig deel uit van het universum van Breivik. Ze zou dus ook moeten willen begrijpen hoe het proces van radicalisering functioneert.
Een van de redenen die het manifest van Breivik zo verontrustend maakt en die misschien ook verklaart waarom hij op deze wijze heeft gehandeld, is het feit dat er geen mogelijkheid is geweest om tegen zijn ideeën in te gaan. Zijn voorbereidingen waren er deels op gericht zijn bedoelingen te verhullen en zich niet openlijk uit te spreken. Zo verzweeg hij dus zijn ideeën en zijn moorddadige projecten. Ik geloof niet dat het verstandig is om dit manifest in de doofpot te stoppen. Integendeel, ik vind juist dat je het moet onthullen.
Onze plicht om Breiviks ideologie te bestuderen
Sinds we aan dit project zijn begonnen, hebben we contact met onderzoekers die het rechtse radicalisme bestuderen. Een aantal van hen zal het woord nemen op de seminars die we in het kader van de voorstelling willen gaan organiseren. Het doel van die seminars is feitelijk om kennis te vergaren en die te delen.
We wensen op geen enkele wijze als spreekbuis te dienen voor Anders Breivik. Integendeel. Het stuk is een kritisch, subjectief kunstwerk dat tot doel heeft om een denkwijze te laten zien die behalve Anders Breivik veel meer mensen hebben.
In heel Europa zijn rechts-radicale groeperingen in opkomst en ik zie het als onze plicht voor onszelf, voor onze democratie en voor onze islamitische medeburgers om deze ideologie, die wordt gekenmerkt door vreemdelingenhaat en die aan de basis ligt van de fatale actie van Breivik, nader te bestuderen. We zijn het aan onszelf verplicht om duidelijk kenbaar te maken dat deze tragedie niet het werk is van een idioot, maar een politieke daad. Als we het manifest de rug toekeren en het in de vergetelheid laten raken, zoals een Deense politicus al heeft voorgesteld, lopen we iedere kans mis om het te begrijpen, om er dus welbewust afstand van te nemen en te proberen te voorkomen dat zoiets nog eens gebeurt.
Gebeurtenis ligt misschien nog te vers in het geheugen
De timing mag dan ongelukkig zijn en de gebeurtenis ligt misschien nog te vers in het geheugen. Toch zou ik niet weten wat dan wel een goed moment zou zijn en wie daarover zou moeten beslissen. Daarom leek het mij noodzakelijk te beginnen met het lezen van het Manifest 2083, al was het maar om iets beter te kunnen begrijpen met welke nieuwe vorm van terrorisme we in de toekomst wellicht te maken krijgen.
Ik ben van mening dat we niet nog een paar jaar moeten wachten met het bestuderen van het nieuwe terrorisme in kunstvorm. Laten we liever aan onze eigen naaste familieleden denken, die immers morgen al het slachtoffer zouden kunnen worden van een nieuwe tragedie.
