Kies een taal
Misschien weet nog niet iedereen het, maar in Noord-Europa denken veel mensen dat de hoge spreads [de renteverschillen tussen de zuidelijke landen met de Duitse rente] het gevolg zijn van een katholieke zonde. In het Duits [en in het Nederlands] zegt men ‘Schuld’, wat niet alleen een geldschuld kan betekenen, maar ook een wandaad, in de zin van 'schuldig' zijn. Dit zijn betekenisnuances die diepe culturele verschillen weerspiegelen. En ze helpen inzicht te geven in het uitgesproken wantrouwen – en soms vooroordelen – van enkele Noord-Europese landen ten aanzien van de landen van de zogenoemde ‘Club Med’.
De spread krijgt zo een haast ethische weerklank: het verschil is veel meer dan een onderscheid tussen de begrotingen van de verschillende landen. Ongewild, en haast zonder het te durven zeggen, verwijst het naar waarden die cultuur en religie vermengen en de vermoeide ziel van de EU met oud gif injecteren.
Dit raakt en doorbreekt namelijk een taboe dat weer doet denken aan de spoken van de reformatie en contrareformatie en oorlogen die in naam van de Europese God werden gestreden. Het gaat om een aspect van de discussies van de afgelopen maanden dat slechts zijdelings is aangesneden. Toch duikt het elke keer weer op, terwijl de euro steeds minder voor rijkdom en stabiliteit staat, maar eerder voor werkloosheid, armoede en verval. De enerzijds anti-Italiaanse en anti-Mediterrane en anderzijds anti-Duitse geluiden worden onbewust gevoed door niet alleen culturele, maar ook religieuze stereotypen.
Oude ‘waarheden’, begraven in het geheugen van het Oude Continent en die niet opnieuw mogen worden opgegraven omdat ze dan een einde zouden maken aan het moeizame compromis tussen de staten dat decennialang voor sociale en politieke vrede zorgde. De onzekerheid roept deze ‘waarheden’ echter weer op bij degenen die voor nieuw isolationisme vechten, in de bedrieglijke overtuiging dat ze alleen beter af zijn.
“Luther zou katholieke landen niet hebben toegelaten”
Deze wens tot afzondering wordt gekoesterd in sommige kringen van het lutherse Duitsland en overwegend protestantse landen, zoals Nederland, Finland, en zo verder. Het gaat zelfs zo ver dat men zich voorstelt dat als Martin Luther, de Duitse theoloog uit de 16e eeuw, aanwezig had kunnen zijn in het Maastricht van 1992, toen de basis voor de monetaire unie werd gelegd, hij de toetreding van de landen van het Middellandse zeegebied zou hebben verworpen. “Luister goed: geen enkel katholiek land dat de protestante hervorming niet heeft meegemaakt” mag toetreden tot de euro, zo zou Luther hebben gezegd. Deze theseis van Stephan Richter, directeur van The Globalist, een site die mondiale trends in het tijdperk van de globalisering analyseert.
Richter is een katholiek, maar vooral Duits commentator. En hij stelt dat een “*overmaat aan katholicisme de begrotingsgezondheid van landen schaadt, ook nu in de 21*ste eeuw.” Dit zou de ‘wet van Luther’ zijn waarvan men nu in Noord-Europa betreurt dat hij niet is toegepast; en de overtreding van deze wet zou aan de grondslag liggen van veel ellende. Als zijn denkbeeldige woorden echter naar behoren zouden zijn geïnterpreteerd, “zou de euro compacter zijn en de Europese economie in minder moeilijkheden verkeren”.
Dus om te bepalen of een land geschikt is om deel uit te maken van de euro zou niet de begroting onder de loep moeten worden genomen, maar de religieuze chromosomen van dat land: dat zou veel makkelijker zijn geweest. De stelling is tamelijk eenvoudig: de zogenoemde Pigs, of Piigs (de afkorting die in het Engels ‘varkens’ betekent en staat voor Portugal, Ierland, Griekenland en Spanje, of met de dubbele i ook Italië) zijn allemaal overwegend katholieke landen, behalve Griekenland, dat orthodox is.
Reddingsfonds zou toegeving zijn aan zonde
Nieuw is dat het etiket de laatste tijd geen conjuncturele betekenis meer heeft die verband houdt met een crisis van het uit de VS geïmporteerde financiële kapitalisme, maar neerkomt op een soort definitieve veroordeling van een cultuur, een bestuurswijze; en, opnieuw, een godsdienst. De ‘schuld’ van deze landen met hun enorme schuldenlast zou zijn fundamentele oorzaak hebben in het onvermogen om zich te bevrijden van het katholicisme: eerder een levenswijze dan een geloof, die van de praktijk van aflaten om vergeven te worden van zonden is overgegaan in een buitensporige tolerantie ten aanzien van ‘begrotingszonden’.
De discussie drijft vooral Spaanse economen ertoe terug te gaan tot de oorsprong van het kapitalisme, waarbij ze de protestantse oorsprong ervan verloochenen en daarentegen de nadruk vestigen op de kracht van dat Spaans-katholieke kapitalisme, uitgerekend ten tijde van de reformatie en contrareformatie.
Maar deze terugblikkende felle aanval op de kapitalistische adel bevestigt slechts de dubbelzinnigheid van deze houding, die eerder voor een Europese breuk dreigt te zorgen dan voor verzoening. Voor de gemiddelde Duitser zou het reddingsfonds een toegeving zijn aan de ‘cultuur van de zonde’ en van de schuld van een, volgens hen, onverbeterlijk katholiek Europa.
Revanche van Oost-Duitse en protestantse tradities
Zonder rekening te houden met deze achtergrond wordt het moeilijk inzicht te krijgen in waarom de Europese leidende klassen schijnbaar niet in staat zijn om met elkaar communiceren; evenals in de functionele poging van enkele politieke en economische kringen om dit onvermogen uit te buiten. Het lijkt er dus haast op dat men in het kielzog van de crisis van de financiële markten een conflict tussen katholieken en lutheranen probeert op te roepen, met discussies over de financiële hulp als casus belli. Sommigen verklaren het latente conflict met de verschuiving van de Europese middenlijn naar het noorden en oosten als gevolg van de uitbreiding; en dus met een machtsuitbreiding van de protestante landen. Men zegt niet toevallig dat Finland zich in het hart van de EU bevindt, terwijl Italië in de periferie zou liggen. Dit is een van de vele gevolgen van het einde van de koude oorlog.
Van een Europese gemeenschap die zijn eenheid heeft ontwikkeld langs een centraal-zuidelijke as, Duitsland-Frankrijk-Italië, tot die gemeenschap die wordt overheerst door een Duitse staat die af en toe zijn revanche van Oost-Duitse en protestantse tradities op het euro-enthousiasme van de katholieke Duitsers lijkt te koesteren. Bondskanselier Angela Merkel komt uit Oost-Duitsland en is dochter van een dominee. En de nieuwe Duitse president Joachim Gauck is zelf een voormalige lutherse predikant.
Maar de geo-religie van de spreads in de versie van Luther dwingt ook tot enkele felle politiek-geografische bewegingen. En de vrees dat een reeks stereotypen zijn intrede doet in rationeel denken is groot, hoezeer de economische crisis deze ook op de achtergrond duwt. Als de schuld ook een wandaad is waarvoor moet worden geboet, en waarvoor absolutie terecht niet meer vanzelfsprekend is, dan dreigen de geo-economische en geo-religieuze excommunicaties en vermeende mogendheden spoken wakker te maken die Europa niet enkele jaren terug willen jagen, maar decennia: en wel de meest duistere.
