Kies een taal
De KGB - de inlichtingendienst van de Sovjet-Unie - is in oktober 1991 ontmanteld. Het Litouwse Onderzoekcentrum naar Genocide en Verzet publiceert sindsdien regelmatig lijsten met namen van reservisten en staffunctionarissen van de KGB, evenals getuigenissen over de activiteiten van de Sovjetagenten. Telkens als er een nieuw document openbaar wordt gemaakt, leidt dit tot een stroom van reacties en ligt de website van het onderzoekcentrum al snel plat vanwege het grote aantal bezoekers. Over vijftig jaar zullen niet veel mensen zich nog bezighouden met de geschiedenis van de KGB, maar vandaag de dag drukt dit verleden nog altijd zijn stempel op het leven en de relaties van veel Litouwers. En dan hebben we het nog niet over de oud-KGB´ers die inmiddels zijn opgeklommen tot politicus of hoge functionaris.
Ook deze keer bracht de publicatie van een lijst met kaderpersoneel bij de regionale KGB-bureaus de gemoederen weer danig in beweging. Op de lijst stond de naam van de directeur van de Litouwse gerechtelijke politie, Algirdas Matonis, evenals de namen van tal van andere personen die nu een belangrijke functie bekleden. Tot op de dag van vandaag wist de Litouwse samenleving niets over hun verleden.
Verleden als geheim beschouwd
Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog hebben meer dan honderdduizend mensen in Litouwen voor de KGB gewerkt. In 1990 waren ongeveer zesduizend Litouwers geheim agent voor de organisatie. De overgrote meerderheid van hen wist zich [na de ontmanteling van de KGB, red.] aan de zogenaamde ´zuivering´ te onttrekken; zij beschouwen hun verleden als geheim. Maar zo´n 1.500 ex-KGB´ers hebben ervoor gekozen om toe te geven dat zij gecollaboreerd hebben. Volgens een wet die in 1999 werd afgekondigd, vallen hun banden met de Russische veiligheidsdienst daardoor in de categorie ´staatsgeheimen´. Van degenen die bekend hebben, waren velen al lang voor 1990 in dienst van de KGB.
Er bestaan geen exacte gegevens waarmee kan worden berekend hoeveel oud-medewerkers van de KGB tegenwoordig bij de overheid werken. Volgens Arvydas Anusauskas, hoofd van de parlementaire Commissie voor Defensie en Nationale Veiligheid, behoorden nog zo´n duizend Litouwers tot het kaderpersoneel van de KGB toen deze in 1991 werd ontmanteld. Sommigen van hen zijn inmiddels met pensioen. Maar bijna tweehonderd van hen hebben een functie bij de overheid gekregen. Nadat in 1999 een wet werd aangenomen die beperkingen stelde aan het in dienst nemen van voormalige medewerkers en agenten van de KGB door de overheid, kregen slechts enkele tientallen mensen toestemming van justitie om hun functie te behouden.
Moeilijk te bewijzen
De directrice van het Litouwse Onderzoekcentrum naar Genocide en Verzet, Terese Burauskaite, houdt zich al jaren bezig met het analyseren van de KGB-archieven. Zij beweert dat zich onder hoge functionarissen personen bevinden die voor de KGB hebben gewerkt, maar dit niet hebben toegegeven. Het blijft echter moeilijk om dit tegenover justitie te bewijzen. “Als onderzoekers hebben wij voldoende bewijsmateriaal tot onze beschikking, want wij bekijken hun activiteiten in zijn geheel, maar justitie heeft een andere aanpak. Alle documenten waarover wij beschikken, hebben niet automatisch een gedegen juridische waarde. Het gaat dan bijvoorbeeld om kopieën, papieren zonder handtekening, kladjes en memo´s. Wij weten dat dit materiaal echt is, wij zien daar de namen van de mensen staan, maar dat is niet genoeg om als bewijs voor justitie te dienen”, betreurt zij.
Tijdens de afgelopen parlementsverkiezingen werden verscheidene kandidaten ingehaald door hun verleden als KGB-agent. Zoals een beroemde chemicus, die moest toegeven dat hij voor de veiligheidsdienst van de Sovjet-Unie had gewerkt. Volgens hem duurde deze samenwerking slechts een jaar, maar het bleek dat hij wel tien jaar actief was geweest voor de KGB. Op de lijsten van reservisten van de KGB die het onderzoekcentrum onlangs heeft gepubliceerd, prijken de namen van verschillende politici. Ten minste zeven reservisten zijn lid van de sociaaldemocratische partij [die de parlementsverkiezingen van 28 oktober heeft gewonnen en de nieuwe regering zal vormen, red.]. De bekendste van hen is Antanas Valionis, die minister van Buitenlandse Zaken is geweest en momenteel ambassadeur in Letland is. De beperkingen [waarin de wet van 1999 voorzag, red.] voor oud-medewerkers van de KGB zijn in 2009 opgeheven. Dat betekent dat ex-KGB´ers tegenwoordig ieder willekeurig openbaar ambt kunnen bekleden.
Niet uit vrije wil bij KGB aangesloten
Toch denkt Arvydas Anusauskas niet dat wij reden hebben om ons zorgen te maken. “Als iemand door deze wet zijn baan bij het Openbaar Ministerie is kwijtgeraakt, hoe groot is de kans dan dat hij daar tien jaar later weer aan de slag kan? Zijn kennis en vaardigheden zijn inmiddels achterhaald", merkt hij op.
Uit de documenten blijkt dat geen enkele Litouwer zich uit vrije wil bij de KGB heeft aangesloten. Terese Burauskaite legt uit dat nieuwe medewerkers ofwel met mooie beloften werden gepaaid, ofwel onder bedreiging werden ingelijfd. Dat verklaart waarom de meeste oud-KGB´ers blij waren met de mogelijkheid om zich van blaam te zuiveren. Degenen die níet hebben bekend, zijn hun gemoedsrust voorgoed kwijt. Zij kunnen er namelijk nooit zeker van zijn of hun banden met de KGB niet op een kwade dag aan het licht zullen komen, aldus de directrice van het onderzoekcentrum.
Moeten wij dan ook nu nog beducht zijn voor het spook van de KGB? Op de vraag of voormalige KGB-agenten mogelijk nog steeds informatie aan Rusland doorspelen, geeft Arvydas Anusauskas een vaag antwoord: je kunt een dergelijke hypothese nooit uitsluiten, maar je kunt er ook geen concreet antwoord op geven. Ook kun je niet ontkennen dat voormalige KGB-agenten in Rusland en Litouwen nog altijd met elkaar in contact staan, elkaar helpen in beroepskwesties en informatie met elkaar delen. “Zoals Poetin zei: ex-KGB´ers bestaan niet. In dat opzicht heeft hij gelijk”, vat de conservatieve afgevaardigde samen.
