Het Grillo-effect lijkt zich te verspreiden

De overwinning van de partij van Pepito Grillo (precies dezelfde naam als die in Spanje wordt gehanteerd voor het personage Japie Krekel in het Pinokkio-verhaal van Collodi [Giuseppe “Beppe” Grillo wordt in het Spaans vertaald naar José Grillo, waarvan Pepito weer de verkleinvorm is, red.]) bij de afgelopen Italiaanse verkiezingen, zorgt voor een opleving van commotie over de hernieuwde opkomst van het populisme. Die wordt gestimuleerd door de tegenstellingen tussen kapitalisme en democratie die ten grondslag lagen aan een door financiële speculatie veroorzaakte politieke crisis.

Hetzelfde zagen we eerder in Griekenland gebeuren, toen het partijensysteem in dat land onder druk van de markten instortte. Twee populistische anti-systeempartijen aan weerszijden van het politieke spectrum (de ultrarechtse beweging Gouden Dageraad en het links-radicale Syriza) profiteerden daarvan, na een uitzonderlijke periode van strikte financiële gehoorzaamheid onder toezicht van een technocratische regering.

Bedreigd met een implosie

Een vraag blijft natuurlijk knagen: is Spanje aan de beurt bij de volgende verkiezingen in 2015, of zelfs eerder als de regerende partij [de rechtse Volkspartij, red.] zou instorten? Nu al duiden een aantal symptomen erop dat ons huidige democratische systeem een diepe politieke crisis doormaakt, die nog versterkt wordt door de zeer ernstige sociale gevolgen van een onrechtvaardig bezuinigingsbeleid. Het kan niet ontkend worden dat Catalonië, naarmate de populariteit van de meerderheidspartij aldaar verder keldert, steeds meer onafhankelijkheid probeert te verwerven.

Ook de socialistische partij wordt bedreigd met een implosie, nu de partijleiders niet bij machte blijken een reorganisatie door te voeren, hun rol in de oppositie met een minimum aan effectiviteit spelen, en hun electoraat niet met de minste geloofwaardigheid aan zich weten te binden.

De regeringspartij, die in diskrediet is gebracht, wordt heen en weer geslingerd tussen wantrouwen en onvermogen om een koers te bepalen, en weet zich geen raad met de vele corruptieaffaires waardoor ze in het nauw wordt gedreven. In de tussentijd keerden de burgers zowel de institutionele elite als de politieke klasse de rug toe, getuige de massale protestacties van de middenklasse. Kortom, het zou geen verbazing wekken als bij de volgende verkiezingen een populistische kandidaat in de stijl van de Vijfsterrenbeweging met de overwinning aan de haal zou gaan.

Rattenvanger van Hamelen

Bovendien beginnen veel waarnemers te begrijpen dat het fenomeen Beppe Grillo niet beschouwd moet worden als een moderne versie van de Rattenvanger van Hamelen, die de meest naïeve kindertjes betoverde. Integendeel: hij is het boegbeeld dat een pluralistische sociale beweging heeft gekozen om binnen een en dezelfde setting de vele en heterogene stemmen te binden en samen te voegen die vanuit de burgermaatschappij opklinken om de afkeer van de politieke klasse kenbaar te maken.

In feite lijkt de Italiaanse Vijfsterrenbeweging (nazaat van de girotondi van 10 jaar geleden [waarbij er rondes werden gelopen rond grote openbare gebouwen om te protesteren tegen het beleid van Berlusconi, red.]), evenzeer door leeftijdsklasse als door sociale afkomst (jonge middenklassers, hoogopgeleid en actief) als de wijze waarop Grillo de zaken organiseert (via internet en de sociale media) en mobiliseert (feestelijke bezettingen van openbare plekken), in Spanje het meest op de Verontwaardigden van de “15 mei-beweging” en de hele reeks afgeleiden daarvan: de Rodeo el Congreso-beweging die op 25 september vorig jaar probeerde het Spaanse Congres te bezetten, de Stop Desahucios [“stop huisuitzettingen”, red.] van het Platform voor hypotheekslachtoffers (PAH) en de veelkleurige burgerbewegingen (wit, groen, zwart, oranje, enzovoorts).

Goed en slecht populisme

Want net als voor cholesterol moet er onderscheid worden gemaakt tussen goed populisme (dicht bij het universalistische ‘sociale kapitaal’, bron van vertrouwen) en het slechte populisme (waarbij het sociale kapitaal wordt ingezet voor particuliere belangen, bron van wantrouwen). Het slechte populisme is dat van Berlusconi en militaire leiders van hetzelfde slag: een maffiose peetvader die zijn aanhangers in een wurggreep houdt om ze alleen voor persoonlijk gewin te exploiteren.

Het goede populisme daarentegen, zoals dat werd beschreven door de Argentijnse socioloog Ernesto Laclau, is die van de girotondi, de verontwaardigden, van de 15 mei-beweging en de Vijfsterrenbeweging: een universalistische en samenbundelende beweging, die weet hoe een veelheid aan heterogene sociale netwerken in beweging moet worden gebracht en gekoppeld kan worden om ze samen te voegen tot een grote gemeenschappelijke beweging die de stem van de burgers uitdraagt.

Niets meer dan een clown

Er is echter wel een verschil tussen de Italiaanse en Spaanse situatie, en dat is het bestaan van een Beppe Grillo als toneelmasker, als de gemeenschappelijke woordvoerder die als een buikspreker het woord voert voor de maatschappelijke beweging. Die rol heeft in Spanje tot nu toe nog niemand weten te spelen, maar het is niet anders.

Je zou kunnen zeggen dat Beppe Grillo niets meer is dan een clown (of niets minder, zoals de sociaaldemocratische kanselierskandidaat in Duitsland benadrukte). In werkelijkheid is hij een speculant die gokte op het politieke spel en won, op dezelfde manier als waarop de speculanten op de beurzen de markt gebruikten voor hun eigen gewin. Nu we toch willen toegeven dat speculatie een wezenlijk onderdeel vormt van de financiële logica, waarom erkennen we dan niet op dezelfde manier dat het speculerende populisme hetzelfde betekent voor de democratische logica van het verkiezingsspel?