Kies een taal
Toen bleek dat Griekenland niet zou instorten, begon Europa weer wat vrijer adem te halen. Maar niet voor lang. De opstandige kiezers in Italië gaven hun stem aan een flamboyante miljardair en een clown. Dat herinnert ons eraan hoe diep de crisis in Europa is. Ondertussen opereert Frankrijk vrijwel alleen in Mali en overweegt Groot-Brittannië openlijk uit het Europese schip te springen. Deze crisis gaat niet uitsluitend over de Europese munt, maar over de ziel van Europa.
Weinig EU-burgers voelen zich Europeaan
Als er zich ooit een visioen van een verenigd heeft Europa ontvouwd, dan brokkelt dat nu af omdat het te weinig door de verschillende Europese volken wordt gesteund. Elk volk koestert zijn eigen wrok of wantrouwen jegens zijn partners. Maar allemaal lijden ze aan hetzelfde euvel: slechts heel weinig burgers zien zichzelf in de eerste plaats als Europeaan.
Hoe is dat mogelijk? De geschiedenis van Europa van de afgelopen halve eeuw wordt gewoonlijk afgeschilderd als een stapsgewijze ontwikkeling in de richting van een gemeenschappelijke toekomst. Maar misschien moeten we, om te begrijpen waar we nu zijn, het verhaal eerder beginnen - niet bij de samenwerking tussen Frankrijk en Duitsland in de jaren zestig, maar bij het model van Europa in het decennium vóór het rampjaar 1914.
Europa was Europeser in 1913
In belangrijke opzichten was het Europa van 1913 kosmopolitischer en Europeser dan het huidige Europa. Ideeën en nationaliteiten vermengden zich en werden samengevoegd tot een kweekplaats van creativiteit. In dat jaar was het futurisme op zijn hoogtepunt, begonnen Picasso en Braque met hun abstracte kunst, werd Le Sacre du Printemps van Stravinsky voor het eerst uitgevoerd en verscheen Du côté de chez Swann van Proust.
Bij de ontcijfering van de diepste geheimen van de wetenschap werd gemakkelijk over de grenzen samengewerkt. De architectuur van het keizerrijk Oostenrijk en de republiek Frankrijk werd geïmiteerd in kleinere juweeltjes van steden in heel Midden- en Zuid-Europa; zij werden Klein Wenen of Klein Parijs genoemd.
En er waren grote gemeenschappen van kosmopolitische emigranten – ‘passeurs’ tussen culturen, vooral verstedelijkte Joden en Duitse minderheden, die over heel Midden- en Oost-Europa waren verspreid.
Verbondenheid gebaseerd op angst
Later werden de meeste Joden door totalitaire regimes afgeslacht en werden de Duitsers, net als andere groepen, naar hun land van herkomst gedeporteerd. Op die manier droegen Hitler en Stalin er ook nog eens aan bij dat het idee van wereldburgerschap, zoals het oude Europa dat had opgevat, werd uitgewist.
En dat maakt het gebruikelijke startpunt van het moderne Europese verhaal, de puinhopen van 1945, des te aangrijpender. Een overweldigende noodzaak van wederopbouw, die werd versterkt door de Koude Oorlog, verenigde West-Europa en plaatste West-Duitsland in het middelpunt.
De Europeanen verwierven welvaart in een markt die steeds meer de trekken kreeg van een gemeenschappelijke markt. Wat hen verbond, was echter geen optimisme maar angst; de angst voor een nieuwe oorlog onderling of voor de Sovjetexpansie stimuleerde de West-Europeanen hun verschillen, voor zover daar sprake van was, te overbruggen.
Europa raakt in verval door offers en solidariteit
Nadat de Berlijnse Muur viel, breidde West-Europa zich oostwaarts uit en leek het kalmpjes het einde van de geschiedenis te naderen - vrede, welvaart, sociale zekerheid, democratie met de euro als samenbindend symbool, van Helsinki in Finland tot Sevilla in Spanje. Voor de meer dan 400 miljoen inwoners werd Europa een themapark, een museum, een supermarkt - het EasyJet-continent: efficiënt, snel en voor iedereen toegankelijk tegen weinig kosten.
Maar nu vraagt Europa om offers en solidariteit en raakt het in verval. Overal winnen populisten en nationalisten terrein. Bezuinigen en schulden bestrijden blijken geen goede manier te zijn om Europa te verenigen.
Misschien hadden bij de Europese leiders de alarmbellen moeten gaan rinkelen toen het enthousiasme voor Europese eenheid al vóór de crisis rafels begon te vertonen. In 2005 blokkeerden Franse en Nederlandse kiezers de totstandkoming van een Europese grondwet. Ondertussen hadden de pas bevrijde Midden- en Oost-Europese landen - het ‘gekidnapte Westen’ van Milan Kundera, dat door 45 jaar Sovjetbezetting was verminkt - hun economieën niet zozeer opnieuw geëuropeaniseerd als wel geglobaliseerd.
Hetzelfde geldt voor de opgroeiende generatie in Europa. Behalve de euro in hun zak ervaren Europese jongeren de aanwezigheid van Europa niet dagelijks.
De noodzaak van emotionele banden
Opinieleiders en topambtenaren en -managers zijn het er doorgaans over eens dat het continent baat heeft bij grotere politieke eenheid, aangezien de globalisering gunstig uitpakt voor continentale blokken. Maar daartoe zouden de naties en volken van Europa op veel gebieden soevereiniteit moeten afstaan en daar zijn ze op geen enkele manier op voorbereid. In het tempo waarin de zaken nu verlopen, zullen de Europeanen de kont tegen de krib gooien als hun wordt gevraagd zich sterk te maken voor eenheid.
Daarom moet Europa een nieuw idee, een nieuwe visie, een bindmiddel voor de toekomst ontwikkelen. De vertrouwde nobele beginselen zijn niet toereikend. Mensenrechten, pluralisme, vrijheid van gedachte en een sociale democratie met een vrije markt, ze zijn allemaal opgenomen in de grondwet van de afzonderlijke landen; daarvoor hebben burgers de Europese Unie niet nodig.
Hoe kunnen we dan emotionele banden met Europa smeden?
Misschien moeten we een Europa van vlees en bloed creëren, met kleuren, geuren, folklore, poëtische kracht. En diversiteit. Het doel is geen Europa gebaseerd op vertrouwde beginselen - een gemeenschappelijke taal of geschiedenis of stambomen - maar precies het tegenovergestelde: een supranationaal, fundamenteel continentaal en cultureel besef en referentiepunt. Kundera spreekt over Europa's “maximale diversiteit in een minimale ruimte” - een wellicht even krachtige notie als “vrijheid, gelijkheid, broederschap” of “alle mensen worden als gelijken geschapen”.
Geef ons een visie voor de volken van Europa
Een dergelijk elementair ideaal is de sine qua non van continentale politieke eenheid. Die kan bereikt worden door een lesprogramma over Europees burgerschap op elke school; door een belangrijke plaats in te ruimen voor het beheersen van vreemde talen; door het aantal uitwisselingsprogramma's te vergroten (voor alle leeftijden en klassen); door de mobiliteit te verbeteren; door één Europees zorg- en pensioenstelsel tot stand te brengen; door Europese afgevaardigden te kiezen die rechtstreeks verantwoording moeten afleggen aan hun kiezers; door een meer gelijke behandeling van gastarbeiders en immigranten.
Dit alles geeft stof tot nadenken. Tegen François Hollande, Angela Merkel en vooral David Cameron zou ik willen zeggen: denk aan de ‘passeurs’! Stimuleer de totstandkoming van één Europese publieke en culturele ruimte. Geef ons een visie voor de volken van Europa: laat hen dromen dat ze één volk zijn en houd op dubbelzinnigheden te debiteren. Als u oprecht een politiek Europa ambieert, neem dan onbevreesd uw verantwoordelijkheid vanuit een visie die verder reikt dan de volgende verkiezingen en de volgende economische hobbel op de weg. Bevorder de spirituele eenheid van het continent, die de verscheidenheid ervan omsluit.
