Nieuws Demonstraties in Turkije
Een demonstrant houdt een portret van de stichter van de Turkse republiek, Mustafa Kemal Atatürk, omhoog. Istanbul, 6 juni 2013.

De valkuil van de democratie

Demonstranten op het Taksimplein in Istanbul verzetten zich tegen het islamitische deel van de Turkse maatschappij dat zijn opgang heeft gemaakt toen Erdogan aan de macht kwam. Ze zien zijn regering als een bedreiging van de scheiding van kerk en staat én van de burgerrechten. Dat is echter het natuurlijke gevolg van het einde van het autoritaire Kemalisme.

Gepubliceerd op 6 juni 2013 om 11:48
Een demonstrant houdt een portret van de stichter van de Turkse republiek, Mustafa Kemal Atatürk, omhoog. Istanbul, 6 juni 2013.

Eén manier om de anti-regeringsdemonstraties in Turkse steden te zien is als een massaal protest tegen de politieke islam. Wat begon als een strijd tegen door de overheid gesteunde plannen om een klein park in het centrum van Istanbul weg te vagen om plaats te maken voor een kitscherig nieuw winkelcentrum liep al snel uit op een ethisch conflict.

De strijd lijkt op het eerste gezicht te gaan tussen twee verschillende opvattingen van een modern Turkije: seculier versus religieus en democratisch versus autoritair. Er zijn al vergelijkingen getroffen met Occupy Wall Street. Mensen hebben het zelfs over de ‘Turkse Lente’.

Vervangen door shariawetgeving

Het is duidelijk dat veel Turkse burgers, vooral in de grote steden, genoeg hebben van de toenemende heerszucht van premier Recep Tayyip Erdogan, zijn ijzeren greep op de pers, de beperkingen op alcohol, zijn voorkeur voor de bouw van pompeuze nieuwe moskeeën, de arrestatie van politieke dissidenten en nu het gewelddadige optreden tegen de demonstraties. Mensen vrezen dat seculiere wetten worden vervangen door de shariawetgeving en dat de vruchten van de seculiere staat van Kemal Atatürk door het islamisme ongedaan worden gemaakt.
En dan is er nog de kwestie van de alevieten, een religieuze minderheid die gebaseerd is op de soefistische en sjiitische islam. De alevieten, die door de seculiere Kemalistische staat werden beschermd, koesteren een diepgeworteld wantrouwen tegen Erdogan, die hun woede nog verder heeft aangewakkerd door zijn plannen om een nieuwe brug over de Bosporus te vernoemen naar een 16-eeuwse sultan die een bloedbad aanrichtte onder de alevieten.

Islam als antidemocratisch beschouwd

Godsdienst lijkt dus aan de oorsprong te liggen van het Turkse probleem. De politieke islam wordt door zijn tegenstanders als inherent antidemocratisch beschouwd.
Zo eenvoudig ligt het uiteraard niet. De seculiere Kemalistische staat was niet minder autoritair dan Erdogans populistische islamitische bewind, misschien juist nog autoritairder. Opmerkelijk is ook dat de eerste protesten op het Taksimplein in Istanbul niet tegen een moskee waren gericht, maar tegen een winkelcentrum. De angst voor de sharia gaat samen met een woede tegen de smakeloze inhaligheid van projectontwikkelaars en ondernemers die worden gesteund door de regering van Erdogan. De Turkse Lente heeft een sterke linkse inslag.
Dus in plaats van stil te blijven staan bij de problemen van de moderne politieke islam, die zonder twijfel aanzienlijk zijn, is het wellicht zinvoller om vanuit een ander perspectief naar de Turkse conflicten te kijken. Een perspectief dat tegenwoordig niet bepaald ‘in’ is, namelijk vanuit de sociale klassen. De demonstranten, of ze nu liberaal of links zijn, komen overwegend uit de verwesterde, ontwikkelde en seculiere stedelijke elite. Erdogan is daarentegen nog steeds bijzonder populair op het Turkse platteland, bij de minder onderlegde, armere, conservatievere en religieuzere bevolking.

Nieuwsbrief in het Nederlands

Het resultaat van meer democratie

Ondanks Erdogans onmiskenbare persoonlijke heerszucht zou het misleidend zijn om de huidige protesten enkel en alleen af te schilderen als een conflict tussen democratie en autocratie. Per slot van rekening zijn het succes van Erdogans populistische Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling, evenals de toenemende aanwezigheid van religieuze symbolen en gebruiken in het openbare leven, het resultaat van meer democratie in Turkije.
Gewoonten die door de seculiere staat werden verboden, zoals vrouwen die hoofddoeken dragen in publieke ruimten, zijn opnieuw in het straatbeeld verschenen door de groeiende invloed van Turken van het platteland. Jonge religieuze vrouwen gaan naar universiteiten in de steden. De stem van de conservatieve provinciale Turk telt mee.
Het bondgenootschap tussen de zakenwereld en religieuze populisten bestaat niet alleen in Turkije. Veel van de nieuwe ondernemers, evenals de vrouwen met hun hoofddoeken, komen uit dorpen in Anatolië. Deze nieuwe rijken uit de provincie verafschuwen de oude elite van Istanbul evenzeer als bijvoorbeeld zakenlui uit Texas of Kansas de liberale elites van New York en Washington haten.

Democratischer is niet automatisch liberaler

De vaststelling dat het huidige Turkije democratischer is geworden houdt niet automatisch in dat het liberaler is. Dit is ook een van de problemen die de Arabische Lente aan het licht bracht. De stem van de bevolking laten meewegen in het bestuur van een land is essentieel voor elke democratie. Maar die stemmen zijn, vooral in tijden van revolutie, zelden liberaal. Wat we kunnen zien in landen als Egypte, maar ook in Turkije en zelfs in Syrië, is wat de grote liberale Britse filosoof Isaiah Berlin ooit de "onverenigbaarheid van gelijke waarden" noemde. Het is een vergissing om te denken dat alle goede dingen altijd tegelijk komen. Soms kunnen even goede waarden met elkaar botsen.
Zo is het ook met de pijnlijke politieke overgangen in het Midden-Oosten. Democratie is goed, evenals liberalisme en tolerantie. Idealiter vallen ze uiteraard samen. Op dit moment is dat op de meeste plekken in het Midden-Oosten echter niet het geval. Meer democratie kan namelijk ook leiden tot minder liberalisme en tolerantie.
Het is bijvoorbeeld gemakkelijk om sympathie op te brengen voor de rebellen die strijden tegen de dictatuur van Bashar al-Assad in Syrië. Maar de betere kringen van Damascus, de seculiere mannen en vrouwen die van Westerse muziek en films genieten en van wie sommige deel uitmaken van religieuze minderheden, zoals christenen en alawieten, zullen het zwaar te verduren krijgen als Bashar weg is. De Ba’ath-partij was onderdrukkend, tiranniek en vaak gewelddadig, maar beschermde minderheden en de seculiere elites.

Geen reden om dictators te steunen

Is dat een reden om dictators te steunen, alleen omdat ze het islamisme op een afstand houden? Niet echt. Het geweld van de politieke islam is immers grotendeels het product van deze dictatoriale regimes. Hoe langer zij aan de macht blijven, des te gewelddadiger zullen de islamitische rebellen zijn.
Het is echter ook geen reden om in Turkije Erdogan en zijn winkelcentrumaannemers te steunen tegen de demonstranten. Zij komen terecht in opstand tegen deze arrogante minachting van de publieke opinie en onderdrukking van de pers. Maar om het conflict te beschouwen als een gerechtvaardigde strijd tegen religieuze uitingen zou eveneens onjuist zijn. Een grotere zichtbaarheid van de islam is het onvermijdelijke gevolg van meer democratie.
De belangrijkste vraag waar de bevolking in het Midden-Oosten mee te maken heeft, is hoe ze kan voorkomen dat dit fataal wordt voor het liberalisme. Erdogan is geen liberaal. Turkije is echter nog steeds een democratie. Het is te hopen dat het door de protesten tegen Erdogan ook liberaler wordt.

Tags

Are you a news organisation, a business, an association or a foundation? Check out our bespoke editorial and translation services.

Ondersteun de onafhankelijke Europese journalistiek.

De Europese democratie heeft onafhankelijke media nodig. Voxeurop heeft u nodig. Sluit u bij ons aan!

Over hetzelfde onderwerp