Kies een taal
"Wij zitten vastgeklemd op een punt dat ergens midden in de overgang van een planeconomie naar een markteconomie ligt. We hebben een kruising van beide systemen gecreëerd", stelde de voormalige Russische president Boris Jeltsin een paar jaar geleden. Wat voor soort kapitalisme bouwen wij op in Roemenië en in de rest van Oost-Europa, en in welk opzicht verschilt dit systeem van de westerse variant?
Allereerst hebben we in Roemenië, en overigens ook in de rest van de regio, te maken met een "kapitalisme zonder kapitalisten", zoals Gil Eyal, Ivan Szelenyi en Eleanor R. Townsley opmerken in een boek dat ze gezamenlijk hebben geschreven.
Vlak na de val van de communistische regimes zijn wij gedwongen om een kapitalisme op te bouwen zonder een bezittende klasse die het kapitaal in handen heeft en die de rol kan spelen die de burgerij was toebedeeld bij het ontstaan van het kapitalisme. Natuurlijk zijn onze kapitalisten als paddenstoelen uit de grond geschoten, en van de ene op de andere dag waren er de nieuwe rijken. Maar er is een wereld van verschil tussen westerse kapitalisten en onze kapitalisten die uit het niets zijn opgedoemd.
Het Oost-Europese kapitalisme lijkt op het communisme
Het kapitalisme heeft kunnen ontstaan en zich kunnen ontwikkelen doordat een burgerlijke elite de overwinning heeft weten te behalen bij de legitimatie van haar economisch-financiële kapitaal, tegenover het maatschappelijke kapitaal waarover uitsluitend de aristocratie beschikte. Bij het feodalisme trokken voorrechten en rang economisch kapitaal aan; bij het kapitalisme is het omgekeerde het geval en worden sociale status, voorrechten en macht bepaald door geld.
In Oost-Europa, en in Roemenië in het bijzonder, hebben onze kapitalisten hun maatschappelijke kapitaal ingezet voor het verkrijgen van economisch kapitaal. De technocraten van het oude regime, die zich op bepaalde wijze dicht bij de machtsstructuren van de staat bevonden, hebben hun maatschappelijke netwerk aangewend om fabrieken, contracten en andere goederen in handen te krijgen, waardoor er weldra autochtone kapitalisten ontstonden.
De overheersende rol van maatschappelijk kapitaal is een specifiek kenmerk van feodalisme, maar ook van het Oost-Europese communisme, waarin politiek kapitaal slechts een variant was van maatschappelijk kapitaal. In dit opzicht is ons kapitalisme premodern, want het voldoet aan feodale regels. De institutionele logica was en is nog steeds ondergeschikt aan de relationele logica, en instituties zijn kafkaëske organen geworden waar nepotisme de boventoon voert.
Een ander bijzonder kenmerk van het Oost-Europese kapitalisme is het feit dat dit systeem niet het resultaat is van een organische ontwikkeling, maar het product is van een plan. In dit opzicht lijkt het op communisme: het omvat alle elementen van maatschappelijke constructies, zoals utopische verleidingen en de rechtvaardiging van het heden op basis van de toekomst. Ons kapitalisme stoelt op een fundamentele top-down herstructurering van economische instituties, precies het omgekeerde van het West-Europese equivalent.
Een verbasterde vorm van het authentieke kapitalisme?
In de afgelopen tien jaar is het vertrouwen van de lokale bevolking in de markteconomie gekelderd doordat de verwezenlijking van de utopie is uitgebleven en er sociale wonden zijn ontstaan door de inspanningen voor de opbouw van het kapitalisme.
Zo is het vertrouwen in het kapitalisme in Hongarije gedaald van 80 procent in 1991 naar 46 procent in 2009. In Bulgarije zakte dit vertrouwen van 73 naar 53 procent en in Litouwen zelfs van 76 naar 50 procent. Door deze scherpe daling is Oost-Europa een van de gebieden geworden waar de sympathie voor de markteconomie zich op een dieptepunt bevindt: in 2007, voordat de economische crisis toesloeg, lag deze op een niveau van 56 procent, slechts 1 procent hoger dan in Latijns Amerika (55 procent), ver achter Afrika (75 procent), Azië (72 procent), Noord-Amerika (70 procent) en West-Europa (69 procent).
De vraag is of het Oost-Europese kapitalisme inderdaad een verbasterde vorm van het "authentieke" kapitalisme is, of dat het gewoon om een andere verschijningsvorm gaat. Sociologen zoals Karl Marx of Max Weber waren van oordeel dat met het kapitalisme slechts één doel werd beoogd. Maar hun theorieën zagen het daglicht voordat het kapitalisme zich wereldwijd had verspreid.
Een concept dat zich geen raad weet met haar eigen complexiteit
Uit de recente geschiedenis blijkt dat er meerdere vormen van kapitalisme bestaan: van het Chinese model, dat heel goed naast een autoritair regime kan bestaan, tot het Noord-Amerikaanse equivalent, met het Oost-Europese model daartussen. Deze Oost-Europese vorm is zelf een concept dat zich geen raad weet met de complexiteit van de verschijnselen die het geacht wordt te beschrijven. Vallen het Russische kapitalisme en de Roemeense of Tsjechische variant onder dezelfde noemer?
Wellicht is de hypothese onjuist dat kapitalisme niet samengaat met een gebrek aan vrijheid (zoals het geval is in China), noch met dominantie van maatschappelijk kapitaal ten opzichte van economisch kapitaal (zoals in Roemenië). Het zou kunnen zijn dat kapitalisme niet noodzakelijkerwijs uitmondt in een democratie, niet noodzakelijkerwijs leidt tot welvaart, en het zou zelfs heel goed kunnen samengaan met cliëntelistische of maffioze systemen.
Zou het westerse kapitalisme uiteindelijk niet gewoon een bijzondere vorm kunnen zijn van een economisch systeem dat weliswaar onder de algemene noemer van kapitalisme wordt geschaard, maar waarvan het voornaamste kenmerk niet de suprematie van geld is, noch de overwinning van institutionalisme op nepotisme, maar eenvoudigweg dat het voldoet aan de stelling van Al Capone: "Capitalism is the legitimate racket of the ruling class"?
