Slapen op de vulkaan

De regering van Angela Merkel dwingt de landen van Zuid-Europa om ingrijpende hervormingen door te voeren, maar ontkent de Europese verantwoordelijkheid voor de gevolgen van dit crisisbeleid. Een houding die funeste gevolgen voor Europa kan hebben, meent filosoof Jürgen Habermas.

Gepubliceerd op 16 augustus 2013 om 08:03

Onder de bezwerende titel “Geen Duits Europa!” schreef Wolfgang Schäuble [Duitse minister van Financiën, red.] onlangs een essay dat gelijktijdig in kranten in Groot-Brittannië, Frankrijk, Polen, Italië en Spanje verscheen. Daarin ontkende hij dat Duitsland een leidende rol nastreeft in de Europese Unie (Süddeutsche Zeitung, 20 juli 2013). Schäuble geldt in de regering Merkel naast de minister van Arbeid als enig overgebleven “Europeaan” van West-Duitse snit en spreekt uit overtuiging.

Hij is allesbehalve een revisionist die de aansluiting van Duitsland bij Europa zou willen terugdraaien en daarmee de basis voor de stabiliteit van de naoorlogse structuren in het land zou willen ruïneren. Hij kent het probleem waarvan wij als Duitsers moeten vrezen dat het terugkeert.

Te zwak om te heersen

Na de stichting van het keizerrijk in 1871 had Duitsland in Europa een rampzalige positie ingenomen, waarbij het half en half naar hegemonie streefde. Volgens de gevleugelde woorden van Ludwig Dehios was Duitsland “te zwak om te heersen over het continent, maar te sterk om zich te voegen”. Ook dat effende de weg naar de catastrofes van de 20e eeuw.

Dankzij de geslaagde Europese eenwording kon niet alleen het gedeelde, maar ook het verenigde Duitsland niet opnieuw in het oude dilemma belanden. Het is duidelijk in het belang van de Bondsrepubliek Duitsland dat daar geen verandering in komt. Maar is de situatie intussen niet veranderd?

Nieuwsbrief in het Nederlands

Wolfgang Schäuble reageert op een actueel risico. Hij is zelf immers degene die de harde koers van Angela Merkel in Brussel doordrukt en de scheurtjes opmerkt die de kern van Europa uiteen zouden kunnen doen vallen. Hij is degene die in de kring van ministers van Financiën van de eurolanden op weerstand van de “ontvangende landen” stuit, als hij weer eens pogingen tot een beleidswijziging blokkeert. Het jongste voorbeeld daarvan is het verhinderen van een bankenunie, waarmee de afwikkelingskosten van omvallende banken kunnen worden verdeeld onder de lidstaten

Verantwoordelijkheid ontkennen

Schäuble wijkt geen millimeter af van de richtlijn van bondskanselier Merkel om de Duitse belastingbetaler geen cent meer te laten betalen dan de exacte omvang van de krediettoezeggingen die de financiële markten voor de redding van de euro eisten en die ze als gevolg van een ronduit beleggersvriendelijk “reddingsbeleid” ook telkens hebben gekregen.

Deze bikkelhard gevolgde koers sloot natuurlijk een gebaar van 100 miljoen voor kredieten aan de middenstand niet uit, die de rijke oom uit Berlijn uit de nationale schatkist haalde en uitdeelde aan de geteisterde neefjes in Athene. Feit is dat de regering Merkel Frankrijk aan Frankrijk en de "zuidelijke landen” haar omstreden crisisagenda oplegt, terwijl het opkoopbeleid van de Europese Centrale Bank stilzwijgend rugdekking biedt. Tegelijkertijd ontkent Duitsland echter de Europese verantwoordelijkheid voor de desastreuze gevolgen die het land bij het uitoefenen van deze – hoezo? toch heel normale – machtspolitieke rol op zich neemt.

We hoeven alleen maar te denken aan de exorbitante jeugdwerkloosheid in het zuiden van Europa, een van de gevolgen van een bezuinigingsbeleid dat systematisch de zwakste schakels in de maatschappij het hardst treft.

Trouw aan Europa

Zo beschouwd krijgt de boodschap “geen Duits Europa” ook de minder fraaie lading dat de Bondsrepubliek zich aan die verantwoordelijkheid probeert te onttrekken. Formeel gezien neemt de Europese Raad unaniem besluiten. [[Angela Merkel kan, als slechts een van de 28 leden, nationale belangen of wat daar volgens haar voor doorgaat, ongehinderd behartigen.]] De Duitse regering haalt uit de economische dominantie van het land voordeel, zelfs een onevenredig groot voordeel, zolang er bij de partners geen twijfel ontstaat over de politieke ambitieloze trouw aan Europa van de Duitsers.

Maar hoe geloofwaardig kan dit gebaar van deemoed blijven tegen de schijn van een beleid waarbij het eigen economische en demografische overwicht zonder blikken of blozen wordt uitgespeeld? Als er bijvoorbeeld strengere regels gaan gelden voor de CO2-uitstoot van protserige luxewagens van de nouveau riches – geheel in lijn met de energietransitie – die een lastenverzwaring vormen voor de Duitse auto-industrie, moet de stemming daarover na tussenkomst van Merkel gewoon op de lange baan worden geschoven totdat de lobby tevreden is of de Bondsdagverkiezingen achter de rug zijn. Naar mijn idee geeft Schäuble in zijn artikel een reactie op de irritaties die het tweesporenbeleid van de bondsregering bij regeringsleiders van andere eurolanden oproept.

Ten aanzien van Frankrijk en de noodlijdende landen forceert een in toenemende mate geïsoleerde bondsregering een hard bezuinigingsbeleid. Dit doet ze in naam van de veronderstelde morele eisen van de markt, waarvoor geen alternatieven bestaan. In weerwil van de feiten gaat de Bondsregering ervan uit dat alle eurolanden zelf kunnen beslissen over hun begrotings- en economisch beleid. Indien nodig, moeten ze met behulp van kredieten uit het reddingsfonds, maar in eigen regie, overheid en economie “moderniseren” en hun concurrentiepositie versterken.

Soevereiniteitsfictie

Deze soevereiniteitsfictie komt de Bondsrepubliek goed uit, omdat de sterkere partners zo geen rekening hoeven te houden met negatieve effecten die het eigen beleid voor de zwakkere partners zouden kunnen hebben. ECB-president Mario Draghi had een jaar geleden al gemaand "dat het wettelijk noch economisch draaglijk is als het economisch beleid van individuele lidstaten buiten hun eigen grenzen met risico’s voor partners in de muntunie gepaard gaat” (Die Zeit, 30 augustus 2012).

Het moet telkens opnieuw worden gezegd: de suboptimale voorwaarden waaronder de Europese muntunie tegenwoordig opereert, zijn te wijten aan de constructiefout van een niet volledig tot stand gekomen politieke unie. Daarom ligt de sleutel niet in het kredietgefinancierde afschuiven van de problemen op de schouders van de noodlijdende landen.

Het opleggen van een bezuinigingsbeleid kan het bestaande gebrek aan economisch evenwicht tussen eurolanden onderling niet opheffen. En als we op deze manier niet volledig in een technocratie willen worden gerommeld, moeten we de Europese burgers vragen wat ze van een democratisch kern-Europa vinden. Wolfgang Schäuble weet dat. Hij vertelt het ook in interviews met weekblad Der Spiegel, die voor zijn eigen politieke handelen echter geen gevolgen hebben.

Geen peanuts

Het Europese beleid zit in een val die Claus Offe scherp heeft geschetst: als we de muntunie niet willen opgeven, is een institutionele hervorming, waar tijd voor nodig is, enerzijds noodzakelijk, anderzijds niet populair. Daarom schuiven politici die graag herkozen willen worden, dit probleem voor zich uit. Vooral de Duitse regering zit in de knel, omdat ze door haar toedoen allang een Europese verantwoordelijkheid op zich heeft genomen. Ze is ook de enige die een initiatief kan nemen voor een stap voorwaarts met kans van slagen - en ze zou Frankrijk daarvoor moeten zien te winnen.

Het gaat immers niet om peanuts, maar om een project waarin meer dan een halve eeuw lang de meest markante staatslieden van Europa hun beste krachten hebben gestoken. En wat betekent aan de andere kant “niet populair” eigenlijk? Als het om een verstandige politieke oplossing gaat, moet die ook van een democratisch kiezerspubliek kunnen worden gevergd.  En als dit niet voor een bondsdagverkiezing kan, wanneer dan wel? Iedere andere uitweg is betuttelende verhulling. [[Het pakt altijd verkeerd uit om kiezers te onderschatten en te veel te ontzien.]]

Ik beschouw het als historisch falen als de politieke elite in Duitsland de ogen blijft sluiten en doet alsof “business as usual", dus kortzichtig geruzie achter gesloten deuren over de kleine lettertjes, het antwoord van dit moment zou zijn.

Klare wijn schenken

In plaats daarvan zou ze haar burgers, die onrustig zijn geworden en die als kiezer nooit met Europese kwesties van belang zijn geconfronteerd, klare wijn moeten schenken. De politieke elite zou op offensieve wijze een strijd over alternatieve oplossingen moeten voeren, waarvan er niet een zonder extra kosten kan worden ingezet. Polarisatie is daarbij onvermijdelijk.

De elite zou ook niet langer mogen zwijgen over de negatieve herverdelingseffecten die de “gevende landen” in hun eigen belang op lange termijn als enige constructieve oplossing van de crisis voor de korte en middellange termijn op de koop toe moeten nemen. We kennen de reactie van Angela Merkel – kalmpjes voortmodderen. Het lijkt haar in haar openbare optreden aan iedere normatieve kern te ontbreken.

Merkel maakt sinds het uitbreken van de crisis in Griekenland in mei 2010 en de daarna alsnog verloren deelstaatverkiezingen in Nordrhein-Westfalen elk van haar weloverwogen stappen ondergeschikt aan het opportunisme van het behoud van de macht. De slimme bondskanselier laveert sindsdien met helder verstand maar zonder duidelijk herkenbare principes voort en onttrekt voor de tweede maal elk controversieel onderwerp, laat staan het zorgvuldig afgeschermde Europees beleid, aan de bondsdagverkiezingen.

Geen helden nodig

Merkel kan de agenda bepalen, want als de oppositie oprukt met het emotioneel beladen onderwerp Europa, moet ze vrezen met de "schuldenunie" om de oren te worden geslagen. En wel door de mensen die alleen hetzelfde zouden kunnen beweren als ze hun mond zouden opendoen. Europa bevindt zich in een noodsituatie en de politieke macht berust bij degene die over het al dan niet toelaten van onderwerpen tot de publieke opinie beslist.

Duitsland danst niet op een vulkaan, maar zit er te slapen. Falende elite? Iedere democratie heeft de politici die het verdient. Het is iets bijzonders om van gekozen politici te verwachten dat ze gedrag vertonen dat buiten de routine valt.

Ik ben blij dat ik sinds 1945 in een land woon dat geen helden nodig heeft. Ik geloof ook niet in de bewering dat personen geschiedenis schrijven, meestal niet in elk geval. Ik stel slechts vast dat er uitzonderlijke situaties zijn waarin de kunst van het waarnemen, de fantasie, de moed en de bereidheid van de handelende personen om verantwoordelijkheid te dragen voor de voortgang der dingen, een verschil maken.

Jürgen Habermas:

Er moet gemeenschappelijke solidariteit worden gecreëerd”

De Duitse filosoof Jürgen Habermas heeft het heden en de toekomst van Europa ter sprake gebracht tijdens het 23e internationale filosofiecongres dat van 4 tot 10 augustus 2013 werd gehouden in Athene. Bij een persconferentie verklaarde hij dat “regeringen die een pakket bezuinigingsmaatregelen hebben opgelegd ook de verantwoordelijkheid voor de gevolgen van deze maatregelen in de landen in Zuid-Europa moeten nemen", schrijft To Vima.
Habermas merkte bovendien op dat we “Europese burgers moeten informeren en een gemeenschappelijke solidariteit moeten ontwikkelen”, want “zelfs als er in het Europees Parlement wordt gestemd, stemt elk land op basis van zijn eigen nationale belang". Alleen zo kan de opkomst van het nationalisme een halt worden toegeroepen. Volgens de Duitse filosoof zijn hervormingen beslist noodzakelijk en er is nog wel vijf jaar voor nodig om het electoraat en de burgers van onze lidstaten van de juiste informatie te voorzien:

We hebben de plicht om vertrouwd te raken met de vraagstukken die alle Europeanen aangaan, met juridische procedures en instellingen; we hebben de plicht om ons op de hoogte te stellen van de complexiteit van de Europese vraagstukken en deze tendens naar een strategie van samenwerking zou als richtsnoer moeten dienen voor het publieke debat.

Tags

Are you a news organisation, a business, an association or a foundation? Check out our bespoke editorial and translation services.

Ondersteun de onafhankelijke Europese journalistiek.

De Europese democratie heeft onafhankelijke media nodig. Voxeurop heeft u nodig. Sluit u bij ons aan!

Over hetzelfde onderwerp