Europa, een idee of politieke werkelijkheid?

Met alleen zichzelf als referentiepunt, verliest Europa zich in versnippering en uitbreiding, schrijft de Roemeense schrijver Bogdan Ghiu. Volgens hem kan de wedergeboorte alleen voortkomen uit de landen in de ‘peripherie’.

Gepubliceerd op 20 juni 2014 om 12:12

De Europese cultuur is eerder een dragende kracht dan materie, eerder dynamisch dan statisch en betekent geen overheersing maar versplintering. Europa heeft in de wereld een eigen, op zichzelf gerichte cultuur, die het zelf heeft uitgevonden.

Aan de vooravond van de Europese verkiezingen schreef de filosoof, filoloog en vertaler Heinz Wismann (schrijver van het essay Penser entre les langues) in Le Monde: "Europa is geen gegeven realiteit die uit de natuurlijke gang van zaken voortvloeit. Het is een menselijke creatie, die gestalte krijgt door de autochtone inwoners of immigranten in dit minuscule aanhangsel van het enorme Aziatische continent, dat de naam Europa heeft gekregen".

Archeologische zoektocht

[[Europa is op zichzelf een cultureel feit, een onafgebroken mythologisch verhaal dat dagelijks wordt beleefd.]] Dat Europa Amerika heeft ontdekt (wat slechts een episode in zijn bestaan vormt), is een voorbeeld van de breuklijnen die Europa kenmerken en van de vlucht voor zichzelf. Toch heeft Europa geen plek om naar toe te gaan. Daarom richt het zich enerzijds als het ware op een archeologische zoektocht, op boven- en onderlagen, op het bewuste en onderbewuste, terwijl we anderzijds getuige zijn van een “verschuiving” naar het virtuele, naar een ideaal: de cultuur.

"Geen enkel tijdperk en geen enkel land heeft het recht zich als hoeder van de Europese gezindheid op te werpen. En dat geldt nog sterker voor groepen en individuen", schrijft Wismann. "De Europese realiteit is uit een breuk geboren en behoort slechts toe aan degenen die haar opnieuw durven uit te vinden", vervolgt de schrijver, die de werken van Heraclitus heeft bestudeerd en van commentaar voorzien. Als definitie oppert Heinz Wismann het sleutelwoord “wedergeboorte", dat volgens hem "het meest geschikt is om de groeicrises van de Europese cultuur aan te duiden (...) immers, ze wordt belichaamd door beweging”.

Nieuwsbrief in het Nederlands

Het is onvermijdelijk dat de Europese cultuur steeds opnieuw in een crisis geraakt: dat is de bron waaruit zij put om zichzelf opnieuw uit te vinden. De Europese cultuur is een cultuur van crisis en van kritiek, die haar eigen crisis kan oproepen en orkestreren. Op die manier stijgt zij boven zichzelf uit om zichzelf opnieuw uit te vinden: de notie cultuur is zelf een Europese uitvinding. Cultuur in Europese zin betekent een reeks “groeicrises”. Wanneer haar permanente behoefte aan "groei" ertoe leidt dat zij zich niet langer in een situatie van "crisis" bevindt, raakt de Europese cultuur - die het transcendente raamwerk van Europa als idee vormt - in het slop. Dan is zij in gevaar. Zoals op dit moment. En dat voor de zoveelste maal!

Europa als cultureel idee stagneert

Op dit moment heeft Europa niet langer de wil en de moed om zichzelf te cultiveren. Het verliest zichzelf in versnippering en uitbreiding. Dat Europa zichzelf niet langer wil uitvinden, betekent achteruitgang. Het houdt in dat er verstarring optreedt, dat Europa als cultureel idee stagneert. En dat in de meest Europese zin van het woord.
Cultureel gezien kan Europa overleven door zichzelf opnieuw uit te vinden – ten koste van anderen. [[Europa projecteert zich, het is project en projectie tegelijk.]] Sterker nog, Europa is een staaltje van geslaagde zelfvervulling, dankzij de kracht van taal, die het succes oproept.

Het probleem is echter dat een zuiver, kwetsbaar en geforceerd ideaal als Europa uiteindelijk alleen nog zichzelf als referentiepunt kan nemen. We moeten beseffen dat Europa in de eerste plaats een idee is. De politieke realiteit komt pas op het tweede plan. En dat is een realiteit waar Europa voorlopig zijn vingers nog niet aan durft te branden uit angst zijn ziel te verliezen. De “grote Europese naties” hebben bij toerbeurt getracht hun idee van Europa aan anderen op te leggen, wat in een bloedige geschiedenis heeft geresulteerd.

Overigens hebben Europa als project en Europa als idee altijd een tegenhanger gehad, in de vorm van Europa als hersenspinsel, dat hen continu achtervolgt. Wanneer Europa als idee en als project verstart, kan dat de genadeslag betekenen voor de overtuiging dat Europa op enigerlei wijze kan worden "voltooid". De zuiver culturele essentie van Europa als idee wordt erdoor aangetast.

Hele wereld is Europa

Heinz Wismann wijst erop dat Europa is ontstaan uit een vlucht en dat het zich na die ervaring zelf moest opbouwen [mythologische verwijzing naar de ontvoering van Europa door Zeus, red.]: Europa is een idee dat nog volop in ontwikkeling in.

Het is niet duidelijk in hoeverre Europa uit de chaos van dit elan, van deze honger naar vervulling, is ontstaan. Maar één ding is zeker: de zoektocht naar Europa als idee en de daarmee gepaard gaande conflicten, hebben Europa in beweging gezet.

We zouden zelfs kunnen zeggen dat de hele wereld Europa is, behalve Europa zelf. [[Net als Oedipus is Europa alleen en verlaten (en dat niet voor het eerst), een voorrecht dat grote gekwelde helden nu eenmaal genieten.]] In ruil daarvoor heeft Europa als idee de wereld vorm gegeven.

Europa zou echter meer moeten zijn dan een groot historisch project. We moeten in de geest van Prometheus terug naar een eigen heroïsche Europese cultuur die wordt gekenmerkt door wedergeboortes vanuit doorleefde breuklijnen. Misschien is het verstandig ruimte te bieden aan een idee dat in de schaduw is gebleven, aan een hersenschim.

Historische wijsheid van de kleine landen

Het zou mooi zijn als Europa niet alleen uitkristalliseert in de eigen cultuur van de traditionele grote naties, maar ook in de historische wijsheid van de kleine landen. Wellicht vormen deze laatste een Europa dat dichter bij de oorsprong, of liever bij het ontbreken van een oorsprong, staat, bij een Europa dat op de vlucht is maar toch op zijn eigen plaats blijft. Vanuit dit gezichtspunt is het mogelijk dat juist de “perifere” culturen als enige werkelijk Europese culturen vormen. Het gaat om landen die gedwongen werden zich binnen Europa te ontplooien, om vanuit de coulissen iets te presteren. Misschien dat alleen dit model van "overleven” in de marge het model van massale “wedergeboortes” nog kan redden.

Op dit moment stagneert Europa, evenals Europa als zuiver cultureel idee. Dat komt omdat het net als Gulliver grootheid verwart met omvang en aanzien met getal. Europa kan zich pas weer oprichten als het opnieuw met zichzelf breekt. Daarbij moet het bedenken dat het slechts een idee op de vlucht is dat voortdurend bezig is een thuis te creëren.

Tags

Are you a news organisation, a business, an association or a foundation? Check out our bespoke editorial and translation services.

Ondersteun de onafhankelijke Europese journalistiek.

De Europese democratie heeft onafhankelijke media nodig. Voxeurop heeft u nodig. Sluit u bij ons aan!

Over hetzelfde onderwerp