Kies een taal
De nu afzwaaiende baas Jeroen van der Veer kwam aan het roer toen Shell in diepe crisis verkeerde. Wist hij van de oliegigant het groene, sociale, veilige en open bedrijf te maken dat hij in 2004 voor ogen had? De Royal Dutch tussen woord en werkelijkheid.
"We hebben een sterke cultuur en strategie," concludeerde Van der Veer zelf in zijn afscheidstoespraak op de aandeelhoudersvergadering afgelopen mei. "We hebben geleerd te luisteren en te leven als onderdeel van de maatschappij." Die uitspraak leek een subtiele verwijzing naar de zwarte periode waar Shell zich in bevond bij zijn aanstelling. Het concern bleek de 'bewezen reserves' van gas en olie al jaren veel te mooi te hebben voorgespiegeld aan de buitenwereld.
Buiten kijf staat dat Van der Veers handelen als nieuwe baas lang is bepaald door de gevolgen van deze malaise. Aan hem was de taak het bedrijf weer uit het slop te trekken en de reputatie te herstellen. Zijn belangrijkste ambitie was het teweegbrengen van een cultuurschok. Het bedrijf moest af van de ik-cultuur en het egocentrisme. De uitstraling van gewone jongen van Van der Veer was daarbij behulpzaam. "Hij is zelf een bescheiden man. Niet iemand van status of groot ego." Ook Piet Verschuren en Harry Verhulp, bestuursleden van de Vereniging van Middelbaar en Hoger Shell-personeel (VHP) vinden dat hij rust in de tent heeft gebracht na de roerige tijd van het reserveschandaal. Maar ze hebben ook een kritische noot over de consensuscultuur: Het duurt veel te lang duurt om binnen Shell een project goedgekeurd te krijgen. In die tijd bouwt de concurrent al een nieuwe fabriek.
Ondanks zijn organisatorische complexiteit en hoge kosten wist de oliegigant vorig jaar een 'recordwinst' van ruim zesentwintig miljard dollar te behalen. Dat was ook niet zo moeilijk, zegt analist Roel Gooskens van beleggingsmaatschappij Franklin Mutual. "De olieprijs was zo hoog. Een klein kind had dit nog voor elkaar gekregen."
Voor wat betreft de opbrengst van de aandelen behaalde Shell over 2008 in vergelijking met de concurrenten Exxon, Total, BP en Chevron de vierde plaats. Over de periode na het reserveschandaal is Shell er niet in geslaagd de totale vervangingsratio - de verhouding tussen nieuwe reserves en opgepompte olie en gas - terug te brengen tot boven de honderd procent.
Dit jaar hakt de sterk gedaalde olieprijs er flink in bij het concern. In het eerste kwartaal is de winst ruim gehalveerd. Toch zeggen de financieel experts dat dankzij Van der Veer het vertrouwen van de beleggers in Shell is hersteld. In vergelijking met de concurrenten heeft Shell een enorme voorsprong opgebouwd in de exploitatie van moeilijk winbare olie- en gasbronnen, de zogenaamde unconventionals. Vooral op het gebied van Liquefied Natural Gas - tijdelijk vloeibaar maken van gas zodat vervoer over grote afstand mogelijk is - heeft Shell de afgelopen jaren marktleiderschap verworven. Ook de investeringen in Gas to Liquids - omzetten van gas in diesel - zoals het project Pearl in Qatar, was volgens hem een slimme keuze.
Die keuze voor moeilijk winbare fossiele brandstoffen heeft wel een schaduwzijde. Want hoe lastiger het goedje zich uit de aarde laat halen, hoe meer energie het kost en hoe vervuilender het is. Shell wint bijvoorbeeld in Canada olie uit teerzanden. Dat trekt niet alleen diepe sporen in het landschap, maar zorgt ook voor een stevige portie extra uitstoot van het broeikasgas CO2.
Onder Van der Veer presenteerde Shell zich juist als een bedrijf met een groen hart. Shells oude brandmanager Paddy Briggs is des duivels over het reclamebeleid van zijn voormalige werkgever. "In de laatste jaren is de greenwash van Shell veroordeeld door alle objectieve analisten als een parade van leugens en halve waarheden. Het is schandelijk dat Van der Veer zijn fiat heeft gegeven aan deze onoprechte campagnes."
Naast Canada zet Shell zijn kaarten ook op oliewinning in het noordpoolgebied. Voor vele miljarden verwierf Shell het recht te boren op meer dan vierhonderd plaatsen in de Chukchi Zee en de Beaufort Zee ten noordwesten van Alaska. Maar de Amerikaanse rechter vond dat de gevolgen voor de omgeving nog niet afdoende zijn onderzocht. De gemeenschap van Inupiat Eskimo's vrezen olielekkages die het leefgebied van walvissen en ijsberen aantasten en die ook hun eigen levenswijze bedreigen. De Amerikaanse overheid schat de kans op een grote lekkage (meer dan vierduizend vaten) in de Chukchi Zee op veertig procent.
Ook in het barre noorden van Rusland, op het schiereiland Yamal in de Kara Zee, wil Shell aan de slag. Vorig jaar maakte Shell eerste afspraken voor een partnerschap met Gazprom, die doet alsof het volledig rekening houdt met het inheemse volk. Maar in praktijk verdrijven ze de Nenets uit hun gebied.
"Shell heeft het meest CO2-intensieve en klimaatonvriendelijke pad voorwaarts gekozen," zegt de milieubeweging. In het rapport Irresponsible Energy becijferden Greenpeace and Friends of the Earth dat de CO2-uitstoot per vat bij Shell het snelst van alle oliemaatschappijen zal toenemen.
Geliefd bij de milieubeweging maakte Shell zich ook niet door dit voorjaar door de investeringen in wind- en zonne-energie stop te zetten en zich te concentreren op biobrandstoffen en de opslag van kooldioxide. Met zon en wind kon het bedrijf geen boterham verdienen. Coby van der Linde, energieprofessor en directrice van het CIEP (Clingendael Internationaal Energie Programma) nsnapt de keuze van Shell wel. "In het schoner maken van fossiele brandstoffen is ook nog veel technologische ontwikkeling mogelijk. Voor olie- en gasbedrijven is dat interessant, want dat is hun core business."
Die druk is er ook intern. Piet Verschuren van de Vereniging voor Hoger en Middelbaar Shell-personeel zegt over de beslissing met zonne- en windenergie te stoppen: "Shell laat daar toch wat liggen. Onder de medewerkers is toch een zekere teleurstelling dat Shell op het gebied van innovatief ondernemen niet echt vooroploopt."
Tussen woord en werkelijkheid gaapt ook een kloof als het gaat om de oliewinning van Shell in Nigeria. De nauwe samenwerking met het Nigeriaanse regime waar het bedrijf trots van rept, roept niet bij iedereen bewondering op. Onlangs schikte Shell voor ruim elf miljoen euro een geruchtmakende rechtszaak in New York.
Een van de vele aangedragen pijnlijke feiten in de aanklacht is dat Shell twee getuigen zou hebben omgekocht om valse getuigenissen af te leggen tegen Ken Saro-Wiwa. De leider van de Beweging voor de Overleving van het Ogonivolk, die vreedzaam protesteerde tegen de verwoesting van de Nigerdelta door oliewinning, werd na een dubieuze rechtszaak op 10 november 1995 samen met zeven anderen opgehangen. Ook zouden Shell-medewerkers de hulp van het leger hebben ingeroepen om protesten van dorpelingen tegen de aanleg van oliepijpleidingen gewelddadig neer te slaan.
Ook in Nederland staat Shell in het beklaagdenbankje. Vier Nigeriaanse vissers hebben samen met Milieudefensie een rechtzaak tegen het hoofdkantoor van Shell aangespannen. Anne van Schaik van Milieudefensie : "Overal in de delta zie en ruik je de olie. Een weduwe wier land was vervuild, vertelde dat de cassave door de olie niet goed was geworden. Maar ze had zo weinig dat ze het haar kinderen wel te eten gaf, en die werden ziek."
Shell zelf zegt alles in het werk te stellen om olielekkages te voorkomen en, als ze er al zijn, ze op te ruimen. Vijfentachtig procent van de lekkages zou komen door sabotage. De arme bevolking probeert de beurs te spekken met afgetapte olie. Maar bij veel lekkages is dat aantoonbaar onjuist, stellen de aanklagers.
Safety first, roept Van der Veer in bijna elke toespraak over de prioriteiten van Shell. Ook in het duurzaamheidsrapport van 2008 is te lezen hoe hoog het oliebedrijf veiligheid in het vaandel heeft staan. Geruststellende woorden, maar de werkelijkheid pakt soms anders uit. Zelfs volgens Verhulp en VHP-secretaris Piet Verschuren. 'Binnen heel Shell wordt op het onderhoud aan installaties bezuinigd,' vermoedt Verschuren. Van medewerkers horen ze dat vervangingen van installaties worden uitgesteld. Eind 2008 kwam de raffinaderij nog in het nieuws toen een grote brand uitbrak in een kraakinstallatie door een lek in een van de pijpleidingen.
Shell ontkent dat 'we inboeten op uitgaven aan onderhoud'. De 'permanente aandacht voor veiligheid, milieu en betrouwbaarheid van de installaties' zou niet verzwakt zijn. Na twee branden binnen drie weken tijd inspecteerde de brandweer begin 2007 het Shell-complex aan de York Road. Ze constateerde daar 'ernstige overtredingen' zoals geblokkeerde vluchtroutes en kapotte branddeuren. Ook ontdekte de brandweer dat Shell de risico's van brandgevaar sinds maart 2003 niet meer had geëvalueerd en de situatie sindsdien alleen maar was verslechterd.
"We hebben geleerd te luisteren naar de maatschappij," zei Jeroen van der Veer op de aandeelhoudersvergadering afgelopen mei. Enkele uren later verwees zestig procent van de beleggers de beloningsparagraaf uit het jaarrapport en daarmee de toegekende royale bonussen aan de Shell-top naar de prullenmand. Maar de miljoenen waren al overgemaakt aan de bestuursleden. Van de aandeelhouders kwam ook een storm aan vragen over de investeringen van Shell in Iran. Ze smeekten om openheid over de investeringen in dat land, waar mensenrechten volop geschonden worden. "We zijn zeer transparant," antwoordde Van der Veer, om vervolgens de mond stijf dicht te houden.
