Als uit een thriller van Stieg Larsson

Konden we het onmogelijke voorzien? Kunnen we het onbegrijpelijke begrijpen? Konden we anticiperen op de kwade plannen van Anders Behring Breivik? Velen citeren vandaag Stieg Larsson, de beroemde schrijver van de Millennium-trilogie. In de jaren negentig waarschuwde de auteur van Zweedse detectives al voor terreuracties van extreemrechtse groeperingen in Scandinavië.

Zijn tijdschrift Expo was de spreekbuis van zijn anti-fascistische uitlatingen, die hij regelmatig moest bekopen met agressie en bedreigingen. En toch koesterde ook hij illusies. Omdat wij allemaal gefascineerd waren door het beeld van een onschuldig Noorwegen met zijn open maatschappij die immuun leek voor het virus van de intolerantie. Stieg Larsson onthulde dat Zweden, wiens neonazibeweging steeds arroganter werd, de grootste producent was van ‘White Power’-muziek en andere dwaze racistische uitlatingen.

Geen extremisten, maar slecht georganiseerde warhoofden

Maar zelfs de onruststoker Stieg Larsson was van mening dat Noorse extremisten slecht georganiseerde warhoofden waren, dat het ging om splintergroeperingen bestaande uit trieste individuen met warrige en onsamenhangende ideeën, die bijna altijd aangeschoten verschenen op de bijeenkomsten van hun bewegingen. Als een dergelijke illusie wortel heeft kunnen schieten, is het nauwelijks verbazingwekkend te noemen dat we op dit punt zijn aangeland. Er zijn sindsdien weliswaar vijftien jaar verstreken.

Nu wordt beweerd dat het Noorse extreemrechts solide criminele banden heeft met andere bewegingen in het buitenland, in Europa, in Rusland en zelfs in de verenigde Staten. In maart dit jaar publiceerde de PST, de Noorse inlichtingendienst, zijn jaarlijkse verslag waarin melding werd gemaakt van een “verhoogd niveau van activisme binnen islamofobe groepen”, alsmede van een “toename van de activiteit van extreemrechtse kringen” over 2010. Maar het onderzoek concludeerde dat extreemrechtse groeperingen of individuen “geen ernstig gevaar voor de maatschappij" vormden.

“Niemand heeft deze ramp zien aankomen”, erkent Kari Helene Partapouli van het Noorse centrum ter bestrijding van het racisme. Volgens haar wezen meerdere elementen juist in de richting van de illusie van immuniteit. Het xenofobe, nationalistische en islamofobe netwerk heeft in de Noorse politiek nimmer een poot aan de grond gekregen en is bovendien verstoken van charismatische leiders. De meest populistische beweging van het land is de Vooruitgangspartij van Siv Jensen, die pleit voor aanscherping van de immigratiewetgeving. Anders Behring Breivik was van 2004 tot 2006 lid van deze partij, maar vertrok uit onvrede over het gevoerde beleid dat in zijn ogen niet ver genoeg ging.

Noorwegen kent geen populisme zoals in Nederland

Maar dit heeft niets te maken met de recente hausse aan Europese populisten die zijn opgestaan zoals Jimmie Akesson van de Sverigedemokraterna (Zweden-democraten), Pia Kjærsgaard van de Deense Volkspartij en de uiterst slimme, uitgesproken islamofobe en supergeblondeerde Geert Wilders van de PVV die vandaag de dag op het politieke toneel geen personae non gratae meer zijn. Maar zelfs als we meer naar rechts kijken richting het antisemitische neonazisme of anti-romabewegingen, zien we dat Noorwegen over geen enkele beweging beschikt die te vergelijken is met de radicaal-rechtse partij Jobbik [Beweging voor een Beter Hongarije, red.] van de Hongaar Gábor Voda.

“Bij ons”, aldus Kari Helene Partapouli, “is er geen groot debat over de mislukking van de multiculturele samenleving zoals we in Denemarken of Nederland hebben gezien”. De Noorse minister van Buitenlandse Zaken heeft vandaag verklaard dat extreemrechts “een verschijnsel is dat zeer serieus genomen dient te worden”.

Anders Behring Breivik heeft de sleutel tot het mysterie. Op dit moment is zijn enige bekende link met het buitenland zijn deelname aan een Zweeds neonazistisch discussieforum, genaamd Nordisk. Deze website telt 22.000 leden en gaat prat op “de identiteit, de cultuur en de historische tradities van Scandinavische landen”. Zowel leden van het Zweedse parlement als vertegenwoordigers van neonazistische of xenofobe bewegingen zijn hierop te vinden.

Een plan dat tot in de puntjes was uitgedacht om een bom te plaatsen en een geweer ter hand te nemen om tientallen tieners uit te moorden, komt voort uit een gestoorde geest en getuigt van krankzinnigheid. Toch heerst bij de autoriteiten, de politie en de publieke opinie nog steeds twijfel: heeft hij echt op eigen houtje gehandeld? Het antwoord op deze vraag is van belang voor de gevolgen die dit bloedbad voor Noorwegen en de rest van Europa zullen hebben.